De leesbevorderaar centraal: een terugblik op de tweede Iedereen Leest-conferentie
Op donderdag 24 oktober 2024 organiseerde Iedereen Leest voor de tweede keer een Iedereen Leest-conferentie. Het thema van deze editie was ‘De leesbevorderaar centraal’. Welke rol kan deze spilfiguur spelen, als verbinder in een netwerk, als verspreider van kennis en expertise, als motivator en ambassadeur? Duik in het verslag van een dag vol boeiende inzichten en pakkende getuigenissen.
door Katrien Elen en Maya Toebat
Wil je de sfeer opsnuiven van de tweede Iedereen Leest-conferentie? Bekijk dan het beeldverslag.
Dagvoorzitter Layla El-Dekmak heet de meer dan 500 aanwezigen – onder hen zowel professionele leesbevorderaars als (voorlees)vrijwilligers - welkom en zet meteen de toon. Leesbevorderaars kunnen je leven bepalen, vertelt ze. Haar stiefvader maakte haar als kind wegwijs in de wereld van de literatuur. Later nam haar leerkracht Nederlands de fakkel van leesbevorderaar over: ‘Dankzij die twee sleutelfiguren ben ik literatuurwetenschappen gaan studeren.’
Naast El-Dekmak op het podium en bevoorraad met een flinke pot thee zit action writer Laura van Dolron. Bij haar was het haar leerkracht Engels die het leesvuur aanwakkerde: ‘Hij wilde het op mijn examen niet hebben over The Catcher in the Rye. Zo ontstond het - toen voor mij verrassende - inzicht dat je als volwassene sommige boeken ook niet goed kunt vinden. Door zijn verbod werd het net heel spannend om dat boek wel te gaan lezen.’
IEDEREEN LEEST ACADEMIE
Dat lezen onder druk staat, daar is sinds de vorige conferentie, vier jaar geleden, veel over gesproken, stipt Sylvie Dhaene, directeur van Iedereen Leest, aan in haar welkomstwoord. Er zullen inspanningen nodig zijn van alle kanten om een uitnodigend leesklimaat te creëren. ‘Maar we willen de droom niet opgeven,’ zegt Dhaene. ‘Al is het fictie om te denken dat de weg eenduidig zal zijn.’ Een ding is wel duidelijk. ‘Kundig leren lezen is net zoals het doorgeven van leesgoesting en het blijven aanreiken van goede verhalen van groot belang.’
De leesbevorderaar speelt in dit alles een centrale rol. ‘Want als de boeken niet tot bij jongeren geraken, staan we nergens.’ En dat leesbevordering een vak is, gaat Dhaene verder. De rode draad in het programma van de conferentie is dan ook de professionalisering van de leesbevorderaar: onze vakkennis aanscherpen, ervoor zorgen dat ze dezelfde taal spreken en evidence based kunnen werken. De Iedereen Leest Academie, een (online) leerplatform dat op de conferentie wordt gelanceerd, zal hier in de toekomst een belangrijke rol in kunnen vervullen. Op dit platform zullen leesbevorderaars uit het onderwijs, de kinderopvang en het bibliotheekwezen eigen leertrajecten kunnen uitstippelen. Er is een online (gratis) aanbod dat gebruikers op eigen tempo en op zelf gekozen tijdstippen kunnen volgen en er is een live aanbod. Die vormingen vinden plaats in de vakbibliotheek van Iedereen Leest. ‘Want leesbevordering is veel meer dan boekpromotie. Krachtige en effectieve leesbevordering is een proces. Verandering in leesgedrag bereiken we wanneer we pijlers zoals leesaanbod, leesomgeving, leesbeleid, leesmonitoring en leesnetwerk in samenhang aanpakken. Bij de Iedereen Leest Academie brengen we die kennis bij elkaar. En dat is nodig. Want zonder begeesterde en begeesterende leesbevorderaars mét kennis en expertise staan we nergens.’ In tijden van de AI-revolutie is hun rol des te belangrijker.
“Verandering in leesgedrag bereiken we wanneer we pijlers zoals leesaanbod, leesomgeving, leesbeleid, leesmonitoring en leesnetwerk in samenhang aanpakken. Bij de Iedereen Leest Academie brengen we die kennis bij elkaar. En dat is nodig. Want zonder begeesterde en begeesterende leesbevorderaars mét kennis en expertise staan we nergens.”
DIEP LEZEN
Neurowetenschapper Maryanne Wolf is directeur van het Centre for Dyslexia aan de Universiteit van California en geldt wereldwijd als een van de meest toonaangevende experts in wat lezen met ons brein doet in de digitale wereld. In haar videoboodschap benadrukt ze het belang van hersenen die steeds ‘dieper’ gaan lezen. Ze herinnert er ons aan dat we als mens niet zijn geboren als lezers, dat lezen een uitvinding is van de mensheid. 'Niet zomaar een uitvinding', zegt ze met grote bevlogenheid en overtuiging. ‘Lezen is misschien wel een van de belangrijkste uitvindingen die we ooit hebben gedaan.’
Ze vat het helder samen: door te lezen ontwikkelt ons denkend brein zich. Lezen verhoogt onze empathie en scherpt ons kritisch denken aan. In de gepolariseerde wereld waarin we vandaag leven zijn beide erg belangrijk. Er is veel angst voor de ander en door desinformatie wordt de waarheid meer dan ooit bedreigd. ‘Als leesbevorderaar hebben we daarom één van de belangrijkste verantwoordelijkheden die er zijn: kinderen helpen om diep en verstandig te leren lezen.’
Bekijk de videoboodschap van neurowetenschapper Maryanne Wolf:
(De tekst gaat verder onder de video.)
DRIE PLEIDOOIEN
We leven in complexe tijden: alarmerende berichten rond ontlezing en dalende geletterdheid blijven toestromen en de impact op maatschappelijke ongelijkheid is nefast. Drie auteurs houden elk vanuit hun professionele achtergrond én vanuit hun persoonlijke overtuiging een oproep tot reflectie en actie.
‘De bibliotheek heeft een Prometheus nodig’
De Roemeens-Nederlandse schrijfster Mira Feticu is een vurige pleitbezorger van de bibliotheek. Ze werkte zelf een tijd in een bibliotheek en schreef over haar ervaringen. Een herwaardering van het beroep van bibliotheekprofessional dringt zich op, aldus Feticu, en dit in ieders belang.
De bibliothecaris heeft geen opperbest imago, weet Feticu. Het clichébeeld is dat van een vrouw van in de vijftig met een rok tot aan de knie. In Twilight zegt een personage: ‘Ik heb niets verkeerd gedaan, ik ben maar een bibliothecaris.’ Maar de echte bibliothecaris is veel invloedrijker, vertelt Feticu. Zo bevindt de oudste nog functionerende bibliotheek zich in het Marokkaanse Fez én is hij opgericht door een vrouw. En al is een bibliothecaris vaak geen bekend iemand, sommige bekende mensen waren wel bibliothecaris: Stephen King bijvoorbeeld, maar ook Annie MG Schmidt. Nog in Feticu’s portrait gallery met bibliothecarissen: Anthony Panizzi, die in de British Library de basis legde voor de catalogisering van bibliotheekboeken, of Callimachus die zich in de bibliotheek van Alexandrië met de uitspraak ‘mega biblion, mega kakon’ (dik boek, grote zeur, red.) afzette tegen al te omvangrijke werken. Feticu kan nog even doorgaan, maar haar favoriete bibliothecaris, die lijkt op de geest van Aladdin. ‘Ik wil iemand die tot je dienst staat wanneer je als klant zegt: “Ik zoek een boek met die ene zin die me de moed geeft om verder te knokken.”’ Ze getuigt vanuit haar eigen levenservaring: ‘Ik heb een zwak voor de bib. Ik heb er de taal geleerd en ik heb er vrienden gemaakt.’ Ze declameert het vurig: 'De bibliotheek heeft een Prometheus nodig, iemand die het vuur aansteekt.’ Want Feticu is dan ook stellig: ‘Niet de bibliotheek heeft de maatschappij nodig, maar de maatschappij de bibliotheek.’
‘De job van de toekomst is die van verbeeldingsbevorderaar’
Jochanan Eynikel, businessfilosoof bij denktank Etion, het forum voor geëngageerd ondernemen, ziet technologie nooit waardenvrij. De snelle opmars van AI en ChatGPT stelt onze maatschappij – en de mens – voor kansen en uitdagingen.
‘Onze wereld wordt bepaald door algoritmes,’ begint Eynikel. ‘Het eerste wat we ‘s ochtends aanraken is onze smartphone, onze eerste blik op de wereld wordt met andere woorden bepaald door een algoritme. Maar ook wie naast ons wakker wordt, wordt daar vaak door bepaald. De meeste mensen leren hun partner online kennen. Vervolgens leidt Waze ons naar het werk. Ook weer een algoritme.’
Dat is handig, maar de technologie die we gebruiken is niet neutraal. Als AI-software een selectie maakt bij een sollicitatie of als een zelfrijdende auto een beslissing moet maken op leven en dood, dan zitten daar opvattingen achter van wat goed en kwaad is. Bij het ontwerpen van technologie moeten we dus goed nadenken. Welke wereld willen we creëren? Neem nu het algoritme van Netflix. Dat is zo ontworpen dat je alleen suggesties krijgt voor series en films die aansluiten bij je voorkeuren. Bij Auvio van RTBF is dat anders. Voor 70% krijg je voorstellen die matchen bij je profiel, maar 30% wijkt daarvan af. Alleen zo kunnen we onze publieke opdracht vervullen, redeneerden ze bij Auvio. ‘Het kan dus,’ zegt Eynikel. ‘Met een beetje morele verbeelding kun je een algoritme in lijn brengen met je waarden.’ Ook de boekensector kan daar waakzaam over zijn.
‘Hoe meer onze wereld door AI wordt bepaald, hoe belangrijker die verbeeldingskracht zal worden’, gaat Eynikel verder. AI heeft namelijk een grote beperking: het kijkt alleen maar terug, het kopieert wat al bestaat. ‘Terwijl: alle grote doorbraken in de geschiedenis waren patroondoorbrekende momenten. Daar is creativiteit voor nodig. En dat wordt bij uitstek bevorderd door lezen. Want lezen is verbeelden. Dé job van de toekomst is die van verbeeldingsbevorderaar!
‘Ze kunnen meer aan’
Lezen en geletterdheid ligt cabaretier, auteur en columnist Wouter Deprez na aan het hart. Om ervoor te zorgen dat taal- en leesplezier meer kinderen en jongeren kan inspireren, moeten we als volwassenen alles uit de kast halen om hen te helpen in hun lees- en taalontwikkeling, aldus Deprez. En ook taboes durven doorbreken.
Deprez houdt het vandaag concreet, ‘anders verwarm je alleen maar lucht’. Hij deelt op humoristische en liefdevolle wijze zijn ervaring met een leesgroepje van vijf kinderen uit het vijfde en zesde leerjaar met Turkse roots waarmee hij tien sessies lang aan de slag ging rond verhalen. Hij vertelt over hun leesavonturen en de interactie die ontstaat in het leesgroepje, tussen de kinderen onderling en tussen de kinderen en hem, als volwassene, als vrijwillige leesbegeleider. Maar onder de luchtige toon schuilen niet mis te verstane boodschappen. Deprez is bezorgd over kinderen die weinig kans hebben om in hun thuiscontext tot rijke taalontwikkeling te komen, omdat ze thuis een verarmd dialect spreken en weinig met Nederlands in aanraking komen. Door te kiezen voor het samen lezen van goede verhalen kunnen we bijdragen tot woordenschatuitbreiding en tot meer kennis van de Nederlandse taal. ‘Hoe kan je meeuw en mus leren als je thuis alleen maar vogel zegt?’
(De tekst gaat verder onder de afbeelding.)
Hij vertelt hoe hij de kinderen van zijn leesgroepje aanmoedigde om hardop te lezen, en waarom hij dat deed. Het oefenen motiveerde hen om met hun stem ruimte in te nemen, hun zelfvertrouwen te laten groeien. Hoe hij hun uitspraak hielp verbeteren, en waarom hij vindt dat het belangrijk is dat we als leesbevorderaars ook die piste niet uit de weg moeten gaan. 'Soms zijn het kleine dingen, en het vergt maar een kleine inspanning hen daarop attent te maken, maar later kan het een belangrijke marker zijn als je sch als shj uitspreekt.’
Deprez’ anekdote is een oproep, een oproep om als leesbevorderaar verantwoordelijkheid te durven nemen. ‘Aan rechtse zijde wordt er altijd maar gehamerd op de persoonlijke verantwoordelijkheid (om Nederlands te leren, red.), aan linkerzijde is het bijna een taboe om iets van mensen te verlangen. Maar ik heb soms heimwee naar initiatieven ter volksverheffing.’ Sociale mobiliteit moeten we blijven bevorderen, goed kunnen lezen en spreken helpt daarbij. En vooral, we moeten nooit onderschatten hoeveel meer kinderen kunnen, meer dan we denken of soms onterecht vrezen.
Zes focussessies
Na de inspirerende pleidooien verdeelt het publiek zich over drie focussessies in de voormiddag, en drie nieuwe focussessies na de lunch. Bij elke sessie kan je doorklikken naar een uitgebreid verslag.
Maatschappelijk weefsel
Na de focussessies verzamelt het publiek opnieuw in de nokvolle Theaterzaal voor het afrondende plenair programma. Caroline Gennez, de kersverse minister van Cultuur, Welzijn, Armoedebestrijding en Gelijke kansen, onderstreept het belang van lezen in een videoboodschap. ‘Lezen doet verbeelden’, zegt ze. ‘Als je je eerste woorden leest, gaat er een nieuwe wereld open. Ook zorgt goed en graag lezen voor betere schoolresultaten, het laat je de taal doorgronden en het brengt mensen samen, bijvoorbeeld door later als volwassene zelf voor te lezen.’ Literatuur en leesbevordering kunnen het maatschappelijk weefsel helpen verstevigen. Daarom vindt ze het zo belangrijk dat iedereen de kans krijgt om boeken en lezen te ontdekken. Gennez wil hiervoor de eerste partner zijn van Iedereen Leest en Literatuur Vlaanderen en zo indirect ook van de vele leesbevorderaars: ‘De komende beleidsperiode zetten we ons samen in voor een gedragen leescultuur.’ We hebben iedereen nodig. ‘Jullie, iedereen die kinderen en jongeren wil verleiden tot lezen, mogen fier zijn op wat jullie dagelijks realiseren’, besluit ze haar boodschap.
Bekijk de videoboodschap van Caroline Gennez:
(De tekst gaat verder onder de video.)
In de prijzen
Nadien stijgt de spanning merkbaar bij de uitreiking van de Scriptieprijs Leesbevordering. Met deze prijs willen initiatiefnemers Iedereen Leest en Stichting Lezen het academisch onderzoek naar leesbevordering stimuleren en onder de aandacht brengen van onderzoeksinstellingen. Voor deze editie nomineerde een jury van academici uit verschillende onderzoeksinstellingen uit de dertig inzendingen twee scripties. De studenten van beide onderzoeken, Louis Bogaert en Iris Haasnoot, schetsen waar hun onderzoek op focuste. Juryvoorzitter Emmelien Merchie (Leerpunt) houdt hen niet langer in spanning. Onder daverend applaus ontvangt Louis Bogaert de Scriptieprijs met een cheque ter waarde van 1.000 euro. Hij voerde onderzoek naar de etnisch-culturele diversiteit in het leesaanbod van Vlaamse klasbibliotheken.
Jonge leesbevorderaars aan het woord
Het stimuleren van studenten en jonge onderzoekers om leesbevorderingsthema’s als onderzoekstopic te nemen voor een scriptie of doctoraatsonderzoek is belangrijk. Ook binnen de leesbevorderingspraktijk is het van belang dat jongeren stappen zetten. Iedereen Leest wil niet alleen over jongeren praten, maar wil hen zelf aan het woord laten. Drie jonge leesbevorderaars nemen plaats voor het sofagesprek: Will-Limba Moleka (auteur, illustrator en oprichter van LIMBA COMMV en Read & Relax VZW), Amir Bachrouri (auteur en columnist) en Doreen Hendrikx (auteur, journalist en BookTokker). Presentator Tom De Cock gaat met hen in gesprek. ‘We zitten hier allemaal dankzij een ouder, nonkel, leerkracht, iemand die je op tv hebt gezien… en die je een vonk heeft gegeven voor taal en boeken’, gelooft De Cock. ‘Maar hoe geef je die vonk door?’
De 24-jarige Will-Limba Moleka stopte zijn studies om zich volledig te smijten als zelfstandig leesbevorderaar. Hij doet dat als leescoach, door scholen en bibs te helpen om een leesbeleid uit te denken, en door lezers samen te brengen met ‘Read & Relax’-evenementen. Hij schreef zijn eerste boek Limbaverse over de fictionele zoektocht van een 15-jarige jongen naar leesplezier. Dat hoofdpersonage heeft veel weg van zijn jongere zelf. ‘Als kind ging ik tweewekelijks naar de bib met mijn vader, die het heel belangrijk vond dat kinderen in contact komen met een leesomgeving. Maar toen ik naar België verhuisde, kwam ik in een leesdip terecht.’ Op zijn 17de gaf hij lezen een tweede kans dankzij zijn leerkracht Nederlands, die vol enthousiasme vertelde over nieuwe literaire ontdekkingen. ‘Het waren niet zozeer bepaalde boeken, maar een persoon die me overtuigde dat lezen, zelfs Misdaad en straf, superleuk is. Het heeft een groot effect als je met drive en passie spreekt over literatuur. En niet alleen over het belang ervan, maar ook over het plezier.’
Daar is de 25-jarige Doreen Hendrikx het mee eens. Ze studeert handelsingenieurswetenschappen, maar haar passies zijn schrijven, en BookToks maken. Haar ouders hebben haar altijd voorgelezen, maar de eerste mensen die ze zelf zag lezen, waren haar twee babysitters. En zien lezen, doet lezen. ‘Ze namen altijd een boek mee voor als wij gingen slapen en waren daar zo enthousiast over. Ik wilde ook leren lezen om die boeken te lezen’, vertelt ze. Nu geeft ze de leesvreugde zelf door aan de Leesjury-groep die ze begeleidt. ‘Jongeren die graag lezen: ze bestaan. Je moet ze gewoon vinden. Het maakt me zo blij om met hen in gesprek te gaan.’
(De tekst gaat verder onder de afbeelding.)
De 22-jarige rechtenstudent en columnist Amir Bachrouri zag zijn moeder thuis veel lezen in het Frans. Het was een grote bron van vertier voor haar, wat niet rijmde bij het beeld van lezen dat hij in de samenleving zag: dat van lezen als een Nederlandstalige activiteit, geassocieerd met rijkdom en cultureel kapitaal. ‘Thuis was lezen ontspanning, maar op school ging het vooral over het belang van lezen om empathie te krijgen, taalvaardig te zijn en in samenleving te slagen.’ Veel leesmotivatie gaf dat schoolse beeld hem niet. Dat probeert hij nu te veranderen door wekelijks voor te lezen in concentratiescholen. ‘Wij brengen auteurs naar school om het belang van lezen aan te kaarten, maar laat auteurs voorlezen uit hun werk, dat is zo veel motiverender. Ik wil de jongeren tonen dat iedereen een verhaal heeft en dat die verhalen in de samenleving verteld moeten worden.’ Dat gaat volgens hem om vlot leesbare boeken, maar evengoed om de canon. ‘Veel heeft te maken met hoe je naar het onderwijs kijkt. Ik zie het als de plek die de wereld van jongeren openbreekt. En ik weet dat veel van die leerlingen thuis niet in aanraking komen met Tom Lanoye of Herman Brusselmans, dus dan mag je af en toe de lat hoog leggen.’
Literatuur en hiphop
Dat iedereen een verhaal heeft, weet ook jeugdwerker, socioloog en rapper Fatih De Vos. Hij groeide op in de Gentse Rabottorens in een moeilijke gezinssituatie en leefomgeving met drugs en criminaliteit. ‘Mijn alleenstaande moeder zei: “Ik kan je niets bieden behalve liefde. Je zal alles zelf moeten doen. En het enige wat je kan vooruithelpen is school. ” Daarom was ze ook zo ontzettend streng op studievlak. Ze nam me elke week mee naar de bib en als ze mijn opstel maar niets vond, scheurde ze het in twee. Toen was het frustrerend, maar nu besef ik de kracht van wat ze gedaan heeft, en van literatuur. Literatuur en hiphop hebben mij zelfvertrouwen gegeven en mij geleerd om verhalen te vertellen.’ Het was zijn leraar Nederlands ‘meneer' Groosman die voor hem de wereld opende van kunst, poëzie en literatuur. Voor hem schreef hij dit rapnummer.
Kracht en kwetsbaarheid
Stand-up filosofe en theatermaakster Laura van Dolron mag de dag afsluiten, en dat doet ze op onnavolgbare wijze: met een krachtig maar ook kwetsbaar betoog over de liefde voor taal - die ons allen verbindt, over hoe we moeten durven te gaan staan voor waarin we geloven, maar ook voor onze twijfel, over hoe je jezelf groter kan maken. ‘Durf te zeggen: ik weet meer dan jij, en ik leer het je’, geeft ze de zaal mee. In haar gepassioneerde speech zoomt ze in op wat ze heeft gezien en gevoeld die dag: bij de sprekers, in het publiek, in de coulissen. Haar liefdevolle tekst, doorspekt met veel humor en rake observaties, ontroerde de zaal en was een gedroomde afsluiter voor een warme, verbindende en inspirerende dag. Haar speech was een cadeau, en je kan hem integraal herlezen.
Lees de verslagen van de focussessies
Deel dit artikel:
