De auteur als leesbevorderaar en rolmodel

Dit artikel is een verslag van een focussessie op de Iedereen Leest-conferentie 'De leesbevorderaar centraal'. Die vond plaats in Gent op 24 oktober 2024. Alle verslagen van die conferentie lees je in een terugblik.

Waarom is het belangrijk dat de overheid blijft investeren in auteursontmoetingen? Hoe doen auteurs en illustratoren precies die leesvonk overslaan? En wat halen ze zelf uit zo’n ontmoeting? Paul Hermans, directeur van Literatuur Vlaanderen, en auteurs Barbara Rottiers, Andy Fierens en Zarissa Windzak delen hun visie en ervaringen in deze focussessie.

“Alle kunst draagt bij aan de grootste kunst: Levenskunst, de kunst het leven te leven.” Met die uitspraak van Berthold Brecht opent Paul Hermans, directeur van Literatuur Vlaanderen, zijn warme pleidooi voor de auteur als leesbevorderaar. Auteurs zijn voor hem de ultieme levenskunstenaars. Want wat zijn levens anders dan verhalen waarin saaiere en spannender passages elkaar afwisselen, waarin onvoorziene plottwists toewerken naar een open einde?

Auteurs die over hun werk vertellen, zijn de beste leesambassadeurs. Als geen ander kunnen ze hun publiek warm maken om meer te lezen. 'Een schrijver in de klas leidt bijvoorbeeld tot een leespiek', geeft Hermans aan. 'Precies daarom is het belangrijk dat de overheid blijft investeren in auteursontmoetingen.' Zelf coördineert en ondersteunt Literatuur Vlaanderen de auteurslezingen in Vlaanderen. Op de website www.auteurslezingen.be kunnen organisatoren als scholen, bibs en kinderopvanginitiatieven, ondertussen meer dan 600 auteurs uit Vlaanderen vinden. Bovendien kunnen ze een korting van 100 euro aanvragen om zo’n lezing te organiseren.

De website biedt de mogelijkheid om auteurs te selecteren op genre, van proza tot slampoëzie, of op de leeftijd van het doelpubliek. Om beter tegemoet te komen aan de noden van het onderwijs, kan je bovendien sinds kort ook selecteren op bepaalde sleutelcompetenties voor een leven lang leren – zoals ‘digitale competenties’ of ‘burgerschap’. Een auteurslezing valt zo perfect in te passen in de leerdoelstellingen die je als leerkracht bij leerlingen wil bereiken.

Dit jaar bereikte Literatuur Vlaanderen een recordaantal van meer dan 3.100 lezingen. Hermans benadrukt dat die er niet alleen moeten zijn voor overtuigde lezers, maar ook voor een publiek met een moeilijker toegang tot boeken en lezen. Zo trokken met de steun van Literatuur Vlaanderen in kader van Boektopia auteurs naar woonzorgcentra, gevangenissen, ziekenhuizen en andere plekken die als minder evident of noodzakelijk wordt beschouwd. Dichter Maud Vanhauwaert bracht tijdens Voorleesweek bijvoorbeeld poëzie binnen op de afdeling Hematologie van het UZ Gent op vraag van dr. Tessa Kerre. 'Voorlezers als zachte guerillastrijders die leven van buiten naar binnen brengen in steriele ruimtes', vatte Kerre het toen beeldend samen.

Tot die niet-graaglezers behoren ook vaak leerlingen uit het beroeps- of secundair onderwijs. Voor die doelgroep coördineerde Literatuur Vlaanderen gedurende twee schooljaren auteursresidenties in het secundair onderwijs, een initiatief dat past in de Vlaamse campagne Vrienden voor het lezen - samen voor een Leesoffensief. Een auteur ging een semester lang in een school met de leerlingen aan de slag rond lezen én schrijven. Eerder onderzoek toonde immers al aan dat je door te schrijven met moeilijke of niet-lezers de algemene leesvaardigheden ook versterkt. Creatief schrijven kan dus indirect leesbevorderend werken.

Het is ook van groot belang, aldus Hermans, dat  leerlingen van alle onderwijsniveau- en types ook meer toegang krijgen tot literatuur, dat hen goede kwaliteitsvolle boeken worden aangereikt en dat die een plek krijgen in de klas- of schoolbibs. En daar kan iedereen een steentje aan bijdragen. Zo richtte de  Vlaamse Literatuurprijs vzw - organisator van De Boon - 'De Vrienden van de Boon' op. Bedrijven en burgers kunnen vanaf heden via een gift  Een Boon voor Onderwijs helpen ondersteunen. Zo kunnen de boeken die jaarlijks op de longlist prijken van de Boon Literatuurprijs fictie en non-fictie hun verdiende plek in het literatuuronderwijs krijgen.

Een van de auteurs die in 2024 deelnam aan de auteursresidenties, is punkpöetisch dichter Andy Fierens. Hij werd gekoppeld aan de vijfdejaars uit de technische afdeling van OLVP Bornem. Twintig leerlingen konden deelnemen aan de auteursresidentie. Samen zouden ze in twintig lesuren stap voor stap toewerken naar een literair eindproduct. Doel was de leerlingen onderweg warm te maken voor de poëzie. Uiteindelijk stapten maar liefst 65 leerlingen in in het project.

(De tekst gaat verder onder de afbeelding.)

'Eerlijk is eerlijk,' geeft Fierens toe, 'wellicht was de motivatie van sommigen vooral ingegeven door de hoop dat ze minder zouden moeten werken dan bij het alternatieve project dat door hun leraren werd georganiseerd.' Die hoop bleek tevergeefs, maar dat zorgde uiteindelijk niet voor minder vrienden van de poëzie. Hoe Fierens hen enthousiasmeerde? In een eerste fase vooral door hen te laten ervaren dat ze van poëzie konden houden door hun inspirerende voorbeelden aan te reiken.

Over zijn ervaring in de auteursresidentie maakte Fierens een podcast Schrijven is een vak - binnenkort beschikbaar op VRT MAX. Dat doet hij samen met jeugdauteur Barbara Rottiers, die net als Fierens aan een school werd gekoppeld. Bij haar werd dat het Go! Atheneum in Hoboken, een school in het Antwerpse Kiel dus. Ook zij kwam daar twintig lesuren over de vloer om tieners via workshops de liefde voor lezen en schrijven bij te brengen.

'Mijn motivatie om in te stappen in dit project? Dat ik het jammer vind dat je als middelbare scholier plots zoveel minder in contact komt met auteurs, boeken en lezen. Dat herinner ik me nog uit mijn eigen schooltijd. Ik was zelf een fervent lezer, ook als tiener. Het had me zelf zoveel deugd gedaan als ik wat meer auteurs had ontmoet die de overgang tussen kinderliteratuur en volwassen literatuur voor mij wat hadden kunnen verzachten.'

Ze kreeg tijdens haar auteursresidentie volop de steun van de leerkracht: 'Ik mocht me concentreren op mijn vak, schrijven, terwijl de leerkracht het klasmanagement op zich nam. Zo vervulde zij af en toe de rol van bad cop, zodat ik de toffe kon blijven.'

(De tekst gaat verder onder de afbeelding.)

Net als Fierens maakte Rottiers gebruik van fijne voorleesfragmenten om leerlingen in de sfeer te brengen. Ze gebruikte daarvoor zelfs passages van Albert Camus die een leerling met Algerijnse roots, net als Camus dus, met trots vervulden. Daarna schakelde ze over op heel laagdrempelige schrijfopdrachtjes: in vijf zinnen hun zotste ervaring beschrijven bijvoorbeeld. En feedback geven deed ze één op één – bij klassikale feedback zouden leerlingen alleen maar dichtklappen.

Ook jeugdauteur en boekhandelaar Zarissa Windzak bevestigt in deze focussessie het enorme belang van de auteursontmoetingen. Zelf merkt ze telkens weer op hoezeer ze een rolmodel is voor haar publiek, vooral dan voor de kinderen van kleur die zich erover verbazen een schrijver van kleur te zien. 'Ik moest elke keer weer denken aan het citaat van de Amerikaanse mensenrechtenactiviste Marian Wright Edelman: "You cannot be, what you cannot see". Edelman geloofde dat kinderen minder snel geïnspireerd raken over hun toekomstmogelijkheden als ze geen zichtbare rolmodellen hebben.'

Tegelijkertijd wilde Windzak meer impact uitoefenen. Via haar boekhandel Cargo Confetti promoot ze niet alleen haar eigen boeken, maar ook inclusieve boeken van andere auteurs. Uiteindelijk evolueerde de boekhandel tot een soort van marketingbureau van inclusiviteit. Met haar workshop Spiegels, ramen en inclusieve verhalen introduceert ze auteurs en andere leesbevorderaars in de inclusieve jeugdliteratuur.

Ondanks de groeiende aandacht voor diversiteit in kinderboeken, is er een soort impliciete hiërarchie ontstaan, stelt Windzak vast. 'Sommige vormen van diversiteit, zoals etnische diversiteit, krijgen veel aandacht, terwijl andere identiteiten – zoals neurodiversiteit, gender, en handicap – vaak op de achtergrond blijven. Dit leidt tot een scheve verhouding, waarbij culturele diversiteit voorop staat en andere vormen van diversiteit secundair lijken.' Niemand valt echter te herleiden tot één identiteit: 'Je kan perfect zowel van kleur zijn als ADHD hebben, net als ik', lacht Windzak.

Een inclusief boekenaanbod komt volgens haar aan op een perfecte mengeling van expliciet diverse boeken, impliciet diverse boeken en own voices. De eerste boeken thematiseren diversiteit en helpen leesbevorderaars om diversiteit bespreekbaar te maken. In impliciet diverse boeken is diversiteit op een vanzelfsprekende, natuurlijke en niet-gethematiseerde manier aanwezig, terwijl own voices geschreven zijn door auteurs die tot een bepaalde cultuur of gemeenschap behoren en daardoor niet met de blik van een buitenstaander schrijven.