Praktijk in de kijker: Samen Lezen met mensen met dementie

Samen Lezen - mensen op verhaal laten komen door samen teksten te lezen - is een methodiek die een tiental jaar geleden is komen overwaaien uit Groot-Brittannië en die ondertussen ook in Vlaanderen een brede bekendheid geniet. In bibliotheken, gevangenissen, buurthuizen en psychiatrische instellingen, overal wordt er samen gelezen. Onder de naam ‘Jouw verhaal telt’ ondersteunt Het Lezerscollectief - de organisatie voor Samen Lezen in Vlaanderen en Nederland - ook Samen Lezen bij mensen met dementie. Dat doen ze in samenwerking met Cera en het Expertisecentrum Dementie Vlaanderen.

Op een zonnige lentedag in het voorjaar van 2023 mogen wij aansluiten in Wijgmaalbroek. Coremans heeft twee teksten uitgekozen: een kort dierenverhaal van Toon Tellegen en een het gedicht ‘Woorden’ van Johanna Kruit. ‘Omdat het concentratievermogen beperkt is, moet de tekst gebald zijn,’ zegt Terryn. ‘Poëzie doet het vaak heel goed. Het idee leeft dat poëzie moeilijk is. Maar de beeldrijke taal van gedichten werkt net heel triggerend. Bij poëzie is het bovendien niet nodig om het geheel van A tot Z te begrijpen. Stilstaan bij één zin die de mensen raakt, is soms al voldoende.’

Nadat Coremans de teksten heeft uitgedeeld,  leest ze voor. Sommige deelnemers volgen mee op papier, anderen luisteren gewoon. ‘Mensen moeten zelf niet (kunnen) lezen,’ zegt Terryn, ‘De tekst wordt sowieso hardop gelezen. Het is wat het Samen Lezen bijzonder maakt: samen stilstaan bij dezelfde zin. Waar in het leven kom je dat nog tegen? Maar door de tekst ook af te printen bieden we wel de mogelijkheid om mee te volgen op papier. Het tactiele van een tekst in je handen te kunnen houden, maakt dat je voelt dat je er echt bij hoort.’

(De tekst gaat verder onder de afbeelding.)

Al na enkele regels houdt Coremans halt. Een vrouw moet lachen met de walrus in Tellegens verhaal die pijn heeft aan zijn snor. ‘Heb jij wel eens pijn?’ vraagt Coremans. ‘Dat valt goed mee,’ zegt de vrouw. Ook dat is eigen aan de methodiek van Samen Lezen: mensen via teksten op verhaal laten komen. Coremans zal haar verhaal nog een paar keer onderbreken. Soms blijven de deelnemers met hun reacties dicht bij de tekst. Andere keren waaieren hun verhalen uit naar herinneringen uit hun jonge jaren. Zo vertelt een dame op leeftijd over de periode dat ze in dienst was bij een rijke familie in Brussel. Coremans: ‘Dat verhaal komt bijna elke sessie terug. Maar toen ik het eens vermeldde bij het personeel van het woonzorgcentrum bleken zij helemaal niet op de hoogte te zijn.’ Dat gebeurt wel vaker, weet Terryn. Zo zat er in een andere leesgroep een deelnemer die zich herkende in een personage dat niet graag geknuffeld werd. ‘“Ik word ook niet graag geknuffeld,” zei ze. Ook dat had het personeel niet eerder gehoord. Na die sessie zijn ze met die opmerking aan de slag gegaan.’

(De tekst gaat verder onder de afbeelding.)

Als begeleider ga je door deze ervaring anders kijken naar mensen met dementie. Ook van hen valt er heel wat te leren. ‘Als je alleen maar focust op wat ze zijn vergeten, dan kom je er niet,’ zegt Terryn. ‘Maar als je kijkt naar de kracht van wat er soms in het volle vuur van een moment - voor die mensen is er geen gisteren - wordt gedeeld, dan kan je daar heel wat van leren.’ In de sessie die we bijwonen, zijn dat meestal geen twintig zinnen, maar soms wel hele rake opmerkingen. ‘Je leert je verwachtingen bij te stellen als je zo’n groep begeleidt,’ zegt Coremans. ‘Even ambitieus trouwens: blij zijn met een glimlach als een krachtige vorm van respons, of een tekstfragment dat iemand op het idee brengt om plots een liedje van Edith Piaf te zingen. Zulke momenten geven me veel voldoening.’

Terryn en Coremans hopen alvast dat het Samen Lezen vuur zich verder zal verspreiden bij deze doelgroep. ‘De methodiek en de kennis zijn er, we staan klaar om het project uit te rollen’, zegt Terryn. ‘Zaak is nu om woonzorgcentra warm te maken. Eenmaal ze het kennen, zijn ze meestal snel overtuigd. Tijdens studiedagen bieden we proevertjes aan, zodat het personeel in woonzorgcentra de kracht van Samen Lezen aan den lijve kan ondervinden.'

Kortom, Samen Lezen bij mensen met dementie brengt een groep die doorgaans niet meer leest, weer in contact met verhalen en poëzie en helpt hen om op verhaal te komen. Ook de moeder van Terryn - bij wie dit project ooit allemaal begon: ‘Ze zit ondertussen in een woonzorgcentrum. Daar geniet ze ongelofelijk van het Samen Lezen. Het is een van haar topactiviteiten.’ En zo is de cirkel rond.

• Eerst en vooral: mensen met dementie moeten niet betutteld worden. Terryn: ‘Vaak houdt men hen bezig met activiteiten die hen kleiner maken, terwijl deze mensen ook nog heel wat mogelijkheden hebben.’
• Vraag om een vast aanspreekpunt in het woonzorgcentrum en wissel na elke sessie kort informatie uit. ‘Het zou jammer zijn als één van de deelnemers iets zegt en dat daar verder niets mee gebeurt omdat de begeleider van de leesgroep de context niet kent,’ zegt Terryn. ‘Als je kwaliteit wilt bieden, mag zo’n leesgroep geen geïsoleerde activiteit zijn.’
• Schrik dat je deelnemers met dementie zich het antwoord op je vraag niet meer herinneren? Deel zelf iets als begeleider. Dan voelen de deelnemers: “ik mag ook iets vertellen” zonder dat je met een vraag druk legt om zich iets te herinneren. Goed om weten is ook dat de herinneringen aan de kindertijd over het algemeen het langst blijven.
• Soms zullen deelnemers heel vrij beginnen te associëren. Dat is oké. Maar de tekst blijft wel het houvast om naar terug te keren. ‘Als iemand sowieso veel aan het woord is, kun je sneller terug naar de tekst gaan’, zegt Terryn. ‘Maar als iemand heel weinig zegt, en plots toch ergens door is getriggerd, dan is het belangrijk dat die persoon zijn of haar uitleg kan doen.’
• Bied de tekst aan in een voldoende groot lettertype zodat de doelgroep de tekst ook effectief kan lezen. Omdat veel mensen de tekst graag mee naar hun kamer nemen, voorziet Het Lezerscollectief mapjes waar de deelnemers de teksten kunnen insteken. Terryn ‘Zo kunnen familieleden ook zien wat er is gelezen, en de tekst bijvoorbeeld nog eens samen lezen.’
• Integreer ook bewoners van het woonzorgcentrum zonder dementie in de groep, of mantelzorgers. ‘Bij Samen Lezen waken we erover dat een leesbegeleider niet alles naar zich toetrekt als iemand die het allemaal beter weet,’ zegt Terryn. ‘In een gemengde groep gaat dat gemakkelijker. Dan kun je al eens vragen: “Waar zijn we gebleven?” of “Waar ging het ook al weer over?’’

Onder de reeks afbeeldingen vind je meer informatie terug over de opleiding van Het Lezerscollectief over samen lezen met mensen met dementie.

Opleiding leesbegeleider bij Het Lezerscollectief: Samen Lezen bij mensen met dementie

Sinds 2022 organiseert Het Lezerscollectief - in samenwerking met Cera en Expertisecentrum Dementie Vlaanderen - ook elk jaar een driedaagse opleiding voor nieuwe leesbegeleiders.

Wat? De eerste dag van de opleiding mogen de deelnemers de methodiek zelf ervaren. Wat doet het met hen? ‘We vragen hen om voor een dag de doelgroep te vergeten,’ zegt Terryn. Op de tweede dag van de opleiding wordt de techniek van het Samen Lezen ontrafeld. Wat is een goed moment om te stoppen in een tekst? Hoe stel je een open vraag die de deelnemers activeert? Ook hoe je moet inspelen op reacties van de groep komt aan bod. Op de derde en laatste dag van de opleiding bereiden de begeleiders in spe hun eerste echte sessie voor en testen ze deze uit op hun medecursisten. Daarop krijgen ze feedback van elkaar. Na die drie dagen zijn de cursisten klaar voor het echte werk. ‘We proberen hen zo goed mogelijk voor te bereiden,’ zegt Terryn. ‘De rest leren ze uit ervaring.’

Wie? De deelnemers aan de opleiding hebben stuk voor stuk al een link met een woonzorgcentrum of een dagverzorgingscentrum, hetzij professioneel, hetzij als vrijwilliger. ‘Maar het zijn niet noodzakelijk experts rond dementie,’ zegt Terryn. Allemaal hebben ze bovendien een concreet vooruitzicht op een leesgroep. Meestal gaan ze de week na de opleiding al aan de slag. ‘Bij hun opleiding engageren ze zich om twintig sessies te begeleiden,’ zegt Terryn. 'Maar de ervaring leert dat de meesten veel langer blijven doorgaan.’

Achteraf? Een paar maanden na de opleiding volgt er een terugkomdag. ‘Op dat moment geven de nieuwe begeleiders aan hoe het gaat, waar ze tegenaan lopen en waar er nood aan is. Samen zoeken we naar oplossingen,’ zegt Terryn. Achteraf komen de begeleiders terecht in het lerend netwerk van Het Lezerscollectief.