Getipt: een boek over lezen in al haar vormen

We nemen lezen als te vanzelfsprekend. Dat is het uitgangspunt voor Ruud Hisgen en Adriaan van der Weel om ons bewustzijn aan te scherpen over lezen als een proces, maar ook over hoe lezen in onze maatschappij is ingebed en welke positie lezen bekleedt in tijden van digitalisering en (zogenaamde?) ontlezing.

Veel boeken, websites en blogs brengen informatie over lezen en leesbevordering. Medewerkers van Iedereen Leest tippen in de reeks ‘Getipt’ interessante vakliteratuur en online referenties. Een reeks vol food for thought. Dit boek kan je ook raadplegen in de vakbibliotheek van Iedereen Leest.

Met een titel als De lezende mens: de betekenis van het boek voor ons bestaan lijken de auteurs ons met grote trom om de oren te willen slaan met de boodschap over het belang van lezen. Daar kunnen wij van Iedereen Leest uiteraard niet tegen zijn – lees ons artikel ‘Waarom lezen goed is voor ons’ er maar even op na. Hisgen en Van der Weel – de een docent en de ander boekhistoricus – willen met hun boek uitgebreid stilstaan bij hoe lezen structureel ingebed raakte in onze maatschappij, en welke toekomst lezen kan vervullen anno 2022. ‘In dit boek zijn we er zeker niet op uit om een sombere toekomst te voorspellen,’ klinkt het in hun inleiding. ‘Wel denken we dat de samenleving veel te onverschillig blijft onder de digitale veranderingen.’

“In dit boek zijn we er zeker niet op uit om een sombere toekomst te voorspellen.”

In de leeswijzer bekennen de auteurs kleur: ze gaan het niet hebben over laaggeletterdheid, dyslexie en analfabetisme, en ook niet over het belang van verhalen en het lezen van literatuur. De gekozen focus van dit boek is ‘het enorme belang van lezen voor onze cultuur en voor ons denken, wat de digitale ontwikkelingen betekenen voor ons leesgedrag, de gevolgen daarvan voor ons denken en hoe we daar mee moeten omgaan.’

Het belang van lezen (bis)

De auteurs ontleden het belang van lezen – maar ook dat van tekst – in onze samenleving. Tekst geeft vorm aan onze maatschappij (via o.a. wetten, onderwijs …) met als gevolg dat geletterdheid een voorwaarde is om hieraan deel te nemen. Teksten kunnen lezen – leesvaardigheid – is een eerste stap, maar geletterd zijn heeft nog veel andere dimensies: betekenisnuances begrijpen, iets onthouden, teksten met elkaar vergelijken, enzovoort. Ook lezen heeft meerdere dimensies. Zo kan je diep lezen (grondig en analytisch lezen), bladerend lezen (vluchtig lezen of skimming) of – wat zich ertussen bevindt – immersief lezen, waarbij je jezelf volledig onderdompelt in een tekst die je wel grondig leest maar minder bewust (bijvoorbeeld een thriller waarin je de afloop zo snel mogelijk te weten wil komen).

“Het is vooral het ‘diepe’ lezen dat volgens de auteurs vandaag onder druk staat. Het bladerend of scannend lezen dreigt onze standaard leesmodus te worden.”

Het is vooral het ‘diepe’ lezen dat volgens de auteurs vandaag onder druk staat. Het bladerend of scannend lezen dreigt onze standaard leesmodus te worden. Nochtans is het vooral het diepe lezen dat ons positieve effecten oplevert: het schenkt ons plezier, verruimt onze woordenschat en ons empathisch vermogen. Daarnaast zijn er ook enkele correlaties te leggen: wie leest, voelt zich beter in zijn vel, is minder eenzaam en presteert beter op school – al zijn hier voorlopig nog geen oorzakelijke verbanden te leggen. Lezen is ten slotte een bepaalde manier van denken geworden die ‘de samenleving waarin wij leven [heeft] gemaakt tot wat zij is.’

Van boekcultuur naar schermcultuur naar leescrisis

Met een historische uitstap schuimen de auteurs enkele mijlpalen af en kegelen ze enkele misverstanden de wereld uit. Gutenberg heeft ‘de boekdrukkunst’ niet uitgevonden – er werd al voor de vijftiende eeuw duchtig gedrukt op basis van houtsneden. Gutenbergs verdienste bestaat eruit dat hij een massaproductiesysteem voor boeken uitdokterde met losse, herbruikbare loden letters en een houten drukpers. Ander leuk weetje: we lazen pas in stilte vanaf de twaalfde eeuw. Voordien waren er bijvoorbeeld nog geen spaties tussen woorden en stonden deze aaneengeschreven, waardoor het veel makkelijker was om een tekst hardop te lezen om deze te ontcijferen.

-> LEES OOK: Lazen we altijd al voor ons plezier?

“Doordat we lezen als té vanzelfsprekend zien, wordt het belang ervan onzichtbaarder. Toch is lezen onontbeerlijk, zeker in een online samenleving die doorspekt is met e-mails en tweets.”

Keren we terug naar de 21ste eeuw, zien we dat schermen deel uitmaken van ons alledaags leven, en ook daar staan teksten op. Na film, radio en televisie wordt de positie van het boek al enkele decennia door het digitale ondergraven. Ook doordat we lezen als té vanzelfsprekend zien, wordt het belang ervan onzichtbaarder. Toch is lezen onontbeerlijk, zeker in een online samenleving die doorspekt is met e-mails en tweets. Ook bij veel andere online activiteiten, zoals bankieren of boodschappen doen, is geletterdheid en goed kunnen lezen een voorwaarde.

De schermcultuur heeft het boek misschien niet van zijn voetstuk gestoten, het affecteerde wel de manier waarop we lezen. ‘Schermen dicteren een heel andere manier van lezen dan boeken. Deze manier staat op gespannen voet met het soort lezen dat de boekcultuur karakteriseert.’ Er bestaat geen gelijkwaardigheid van papier en schermen. Om bijvoorbeeld diep te lezen, moet je erg geconcentreerd zijn, en dat lukt minder goed als je op scherm leest.

Zoals beloofd, voorspellen de auteurs geen doemscenario, maar waarschuwen ze wel dat dit hyperlezen (verkennend, zoekend en oppervlakkig lezen) de overhand haalt op het diepe lezen. Nochtans hebben we dit ‘diep lezen’ broodnodig – zelfs bij het lezen van tweets of berichten op je smartphone. Er is dus niet zozeer een massale ontlezing aan de gang – zo toont een PISA-onderzoek van 2018 ook aan dat Belgische jongeren digitale veellezers zijn – maar we dreigen eerder het oppervlakkig lezen als onze standaard leesmodus te nemen. Voor de meest kernachtige oplossing van de auteurs op deze uitdaging kan je naar pagina 239 bladeren:

‘[D]e beste voorspeller van een goede schermgeletterdheid blijkt de traditionele papieren geletterdheid te zijn. Met diep lezen van boeken draaien we dus de digitale wereld niet de rug toe. Integendeel. De oplossing is daarom niet zo heel moeilijk. […] Als we die drie fundamenteel heel verschillende manieren van lezen (diep, scannend en geabsorbeerd) die we eerder hebben geïdentificeerd dus werkelijk willen blijven gebruiken, zullen we het diepe lezen heel bewust moeten oefenen. De andere twee redden zichzelf wel.’

Herhaling werkt (niet altijd)

Onze suggestie om haast naar het einde te bladeren van een boek dat net het belang van geconcentreerd en diep lezen beklemtoont, is misschien wat vloeken in de kerk. Maar dat ligt niet aan ons: de auteurs bespreken soms iets té uitvoerig elk onderwerp dat gelinkt kan worden aan lezen. Elke steen wordt opgetild, omgedraaid, gewikt en gewogen, terwijl de relevantie van sommige uitweidingen zoek is. Dit boek ‘diep’ lezen vereist dus een grote inspanning. De inzichten die de auteurs aanbrengen, zijn intussen verworven inzichten bij leesbevorderaars en leerkrachten die dagelijks in de klas staan.

“De uitvoerigheid en herkenbaarheid vormen meteen ook de sterkte van dit boek.”

Toch vormen die uitvoerigheid en herkenbaarheid meteen ook de sterkte van dit boek. Hisgen en Van der Weel gaan veel verder dan een pamflet over het belang van lezen, tekenen geen eenzijdig doemscenario uit voor de toekomst van het lezen en veroordelen de nieuwe media ook niet tot schuldige. Ze tonen verschillende nuances, roepen op tot bewustwording en situeren onze leescultuur in een brede maatschappelijke, sociale, historische en technologische context. Als we die brede betekenis van lezen uit het oog verliezen, riskeren we immers onszelf en de volgende generaties ernstig tekort te doen, zo besluiten Hisgen en Van der Weel hun betoog.