Waarom lezen goed is voor ons
‘Lezen is goed voor je’ – het is een vaak herhaalde boodschap die je als kind van ouders, leerkrachten en bibliothecarissen meekreeg. Ook vanuit wetenschappelijke hoek onderstrepen veel onderzoeken het belang van lezen op verschillende vlakken: van een rijkere woordenschat tot sociale ontwikkeling en misschien zelfs tot langer leven. Een overzicht van de belangrijkste bevindingen.
Een eerste versie van dit artikel verscheen in augustus 2018. Iedereen Leest vult deze informatie te gepasten tijde aan met recente wetenschappelijke inzichten en nuances.
Een lezende maatschappij
Om te beginnen heeft lezen een belangrijke plaats in onze kennismaatschappij. Dagelijks worden we geconfronteerd met tekst: op verkeersborden, via e-mail, in de krant, vacatures, programmaboekje van het cultureel centrum of de bijsluiter van een medicijn. Op het werk bestaat 80 procent van onze bezigheden uit lezen en schrijven. Geletterd zijn betekent dat je geen problemen ondervindt om teksten te lezen, te begrijpen en te verwerken. Haast één op vijf volwassen Vlamingen is laaggeletterd, ofwel meer dan een half miljoen. Dat blijkt uit een grootschalig PIAAC-onderzoek over verschillende OESO-landen.
Een goede leesvaardigheid verhoogt zelfs de kansen op de arbeidsmarkt. Een studie gepubliceerd in Psychological Science besloot dat vaardige lezers sneller werk vinden dan laaggeletterden en tot zestien procent meer verdienen. Ander onderzoek van Oxford University stelt dat 16-jarigen die frequent en graag lezen later dikwijls een job met meer verantwoordelijkheden krijgen. Daarnaast hebben boeken in huis ook impact op de onderwijskansen van een kind. Kinderen die opgroeien in een huis met meer dan 500 boeken volgen gemiddeld drie jaar langer onderwijs en werken vaker een universitaire opleiding af dan zij die opgroeien in een boekarme omgeving, zo blijkt uit een studie van University of Nevada. Een Nederlandse bronnenstudie vat het bondig samen:
Lezen draagt aantoonbaar bij aan verschillende vaardigheden (hard- én soft-skills) die van belang zijn op de arbeidsmarkt. Die competenties leveren een bijdrage aan professioneel succes en daarmee ook aan iemands persoonlijke leven.
Onder die 'soft skills' zitten onder meer ons kritisch denken of probleemoplossend vermogen. Beiden kan je aanscherpen door te lezen.
Hogere concentratie, rijkere taal
Naast een goede leesvaardigheid helpt lezen ook om ons concentratievermogen te trainen. Neurologische studies van o.a. Stanford University concluderen dat lezen een cognitief proces is waarbij hersenen de gelezen tekst omzetten in betekenis en informatie, wat concentratie vereist. Hoe vaker je dus leest, hoe meer je dit proces herhaalt. Hierdoor kan je ook andere taken geconcentreerder uitvoeren. Dat effect op concentratievermogen is ook aanwezig bij baby's en peuters die worden voorgelezen.
Voorlezen is dé uitgelezen manier om taalontwikkeling te stimuleren bij baby's en peuters. De Nederlandse Stichting Lezen stelde vast dat kinderen die als baby worden voorgelezen, later hoger scoren op taal. Tijdens het voorlezen horen ze nieuwe woorden en structuren, wat hen op latere leeftijd stimuleert om actief met taal aan de slag te gaan. Ook voor kinderen die zelf al kunnen lezen, blijft voorlezen en lezen belangrijk voor hun taalontwikkeling, aldus Stichting Lezen.
(De tekst gaat verder onder de afbeelding.)
Ontdek de wereld, maar ook jezelf
Via lezen slaan we kennis en informatie op. Educatieve boeken hebben voornamelijk dat doel voor ogen, maar ook fictieve verhalen brengen inzichten bij. Via verhalen verruimen we ons denken en wereldbeeld. Een boek over Amerikaanse slavernij in de negentiende eeuw geeft andere perspectieven dan de directe omgeving die jij gewoon bent. Een verhaal over gender dat stereotypen doorbreekt, doet je misschien anders denken over seksuele geaardheid en identiteit. Lezen helpt om de wereld en de ander te ontdekken. Lezen stelt vooroordelen in vraag, zo stellen een artikel in het wetenschappelijke tijdschrift Science en een onderzoek van de Washington en Lee University.
Opvallend is dat een verhaal niet per se over gestigmatiseerde thema's moet gaan - zoals racisme, homofobie of vluchtelingen - om er meer begrip voor op te brengen. Ook in fantasy-verhalen zoals de fictieve wereld van Harry Potter treedt het effect van een beter begrip tegenover de ander op. Italiaanse onderzoekers verklaren dit vanuit een 'parasociaal contact': als je kennismaakt met fictionele personages die divers zijn, ga je de affectie die je voelt voor die personages ook projecteren op de echte wereld om je heen.
Al lezend ontdekken we ook onszelf. In sommige personages herken je jezelf, bij andere neem je net afstand omwille van een botsend karakter. Onderzoek leert dat lezers vaak verbanden leggen tussen het gelezen boek en hun eigen identiteit. Verhalen kunnen op die manier helpen in de ontwikkeling van je persoonlijkheid en zelfbewustzijn. Ze functioneren niet enkel als vensters op de wereld, maar ook als spiegels die we onszelf voorhouden. 'Lezen verruimt ons denken,' zo omvat Stichting Lezen de opbrengsten van lezen in een literatuurstudie.
De sociale lezer
Soms wordt lezen eerder als een asociaal tijdverdrijf gezien of als 'tijd stelen voor jezelf'. Lezen is dan misschien een erg individuele bezigheid, toch hebben frequente lezers niet meteen een kleinere vriendengroep. De universiteit van Liverpool stelde zelfs vast dat lezers sneller bereid zijn om onbekenden aan te spreken. Ze voelen zich meer op hun gemak bij vreemden en knopen makkelijker een gesprek aan. Lezers zijn meer betrokken bij eigen vrienden en gemeenschap dan zij die weinig of niet lezen. Bovendien zouden lezers zich sneller sociaal engageren via vrijwilligerswerk of donaties, aldus een Canadees onderzoek. Nederlands onderzoekster Emy Koopman stelde zelfs vast dat mensen die deelnamen aan haar studie sneller overgingen tot donatie als ze een narratieve tekst (over depressie) hadden gelezen dan zij die een neutrale, toelichtende tekst over depressie lazen.
(De tekst gaat verder onder de afbeelding.)
Daarnaast bevestigen verschillende studies, zoals onderzoek van de Universiteit Amsterdam, hoe lezen ons empathisch vermogen vergroot: lezers begrijpen de gevoelens van anderen beter dan niet-lezers. Wie veel leest, ziet hoe personages zich gedragen in verschillende situaties of hoe ze met anderen omgaan. Verhalen beschrijven naast dat gedrag ook vaak wat een personage denkt of voelt. Een lezer observeert dat denkproces en sociale gedrag. Dat strookt misschien niet met wat hijzelf denkt of doet. Zo tonen lezers sneller begrip voor personen die ze in het echte leven ontmoeten. Twee studies (uit 2017 en 2018) stelden zelfs vast dat er een oorzakelijk verband is tussen fictie lezen en verhoogde sociale vaardigheden, en dit in tegenstelling tot wie non-fictie leest of tot wie niet leest. Al willen de onderzoekers non-fictie daarmee niet als onbelangrijk bestempelen: niet de fictionaliteit zou belangrijk zijn, wel het narratieve aspect. Non-fictie die verhalend beschreven wordt, kan ons sociaal vermogen dus ook positief beïnvloeden.
Genezing van de ziel
De oude Grieken waren al overtuigd van het spirituele belang van boeken. Boven de nis van de bibliotheek van Alexandrië was de tekst “plaats ter genezing van de ziel” gebeiteld. Verhalen hebben een troostend effect in tijden van verlies of rouw. Onderzoek bevestigt dat literatuur – dus niet enkel zelfhulpboeken – ons welbevinden en gezondheid positief beïnvloedt. Ook als we lezen om even te ontsnappen aan de dagelijkse realiteit, helpen verhalen om zaken uit ons eigen leven in perspectief te zetten en om anders over onze eigen situatie na te denken. Canadees onderzoek zag dat een actieve deelname aan cultuur - waarbij een boek lezen een variabele was - correleerde met een betere fysieke en mentale gezondheid. Ook het Europese project CultureForHealth verzamelde wetenschappelijk bewijs voor het positieve effect van kunst en cultuur op onze gezondheid en ons welzijn. Leesactiviteiten kunnen bijdragen aan persoonlijke zingeving en het sociale welbevinden. Kinderen die graag lezen, lopen als adolescent minder kans op overdadig alcohol- of tabaksgebruik.
LEES OOK: Lezen is goed voor ons welzijn
Met anderen praten over verhalen en boeken kan ook een therapeutisch effect hebben, zo stelt The Reader Organisation. In Vlaanderen zijn er verschillende samenleesgroepen waarbij deelnemers vertrekken van verhalen en vertellen over de emoties of herinneringen die bij hen opkomen. Er bestaan verschillende leesgroepen voor iedereen, sommige richten zich tot gedetineerden of mensen met dementie. Volgens onderzoek van Liverpool University uit 2017 zou samenlezen effect hebben op patiënten met een chronische aandoening.
(De tekst gaat verder onder de afbeelding.)
Lezen als medicijn
Boeken kunnen een middel zijn tegen stress. Als je leest, ben je tegelijkertijd gefocust en ontspannen. Je vergeet even alles rondom je – taken die je nog moet doen of andere bekommernissen – waardoor je ook fysiek ontspant. Dat gebeurt minder als je bijvoorbeeld tv-kijkt of op je smartphone bezig bent – hier sluit je jezelf niet volledig af van de wereld rondom je. Een Nederlandse meta-analyse stelt het zelfs scherper:
Lezen leidt op een hele directe manier tot geluk. Lezen biedt positieve ervaringen. Mensen lezen voor hun plezier. Maar door het specifieke fenomeen van meegesleept te worden, draagt lezen ook bij aan vaardigheden die verband houden met een ‘gelukkiger’ leven.
Lezen kan ook helpen om het risico op dementie te verminderen. Verschillende mentale bezigheden zoals schaken of lezen zorgen ook voor een verminderd risico op dementie op latere leeftijd. Israëlisch onderzoek uit 2021 onderzocht bij meer dan 8.000 65-plussers of bepaalde aspecten uit hun kindertijd - zoals het bezit van boeken thuis - een effect hadden op hun gezondheid. Resultaat: hoe meer boeken zij als kind thuis hadden (ongeacht of deze werden gelezen), hoe beter ze scoorden op geheugentesten. De onderzoekers stellen dan ook dat een leesrijke omgeving dus een langdurig effect kan hebben op de cognitieve vaardigheden. Bioloog en filosoof Geerdt Magiels nam het onderzoek door en sprak hierover in 'Nieuwe Feiten' op Radio 1.
(De tekst gaat verder onder de afbeelding.)
Volgens een studie van Yale University uit 2016 ten slotte zouden frequente lezers tot 23 maanden langer leven dan niet-lezers - al is vervolgonderzoek aangewezen om deze bevindingen verder te onderbouwen. Een oorzakelijk verband is niet zo snel te leggen: het wil dus niet zeggen dat mensen langer leven omdát ze lezen. Het is heel complex om directe oorzakelijke verbanden aan te tonen tussen lezen, welzijn en gezondheid. Maar de Wereldgezondheidsorganisatie bracht in 2019 wel een reviewstudie uit waaruit bleek dat zowel actieve als passieve kunst- en cultuurparticipatie – waaronder lezen – een positief effect heeft op welzijn en gezondheid. Ze kan zelfs preventief werken voor bepaalde mentale en fysieke klachten, bij jong en oud. In het Verenigd Koninkrijk ontstonden al enkele initiatieven die ervoor ijveren dat artsen niet voortdurend medicatie voorschrijven, maar patiënten eerder stimuleren om musea te bezoeken of in een boek te duiken.
Meer empathie, een hoger concentratievermogen en misschien zelfs langer leven: de voordelen van lezen zijn oneindig. Al hoeven die effecten uiteraard niet de drijfveer zijn. Je kan ook lezen omdat het gewoon leuk is.
Wie een uitgebreide samenvatting over de verschillende effecten van lezen wil raadplegen, kan duiken in de bronnenstudie van KVB Boekwerk (2019) of de Engelstalige whitepaper van Aldus Up (2023).
