De openbare bibliotheek: meer dan ooit een plek van verbinding
De openbare bibliotheek is niet langer alleen een schatkist aan boeken, steeds vaker speelt ze ook een waardevolle sociale rol. Door de deuren van de bib nog meer te openen voor buurtbewoners, kunnen zij verbinden met anderen en hun eigen veerkracht vergroten. Ontdek op welke manier de bib haar functie als verbindingsplek kan vervullen en mensen kan empoweren.
Dit artikel is een gedeeltelijke weerslag van de internationale conferentie ‘Culture & Mental Health’, die Museum Dr. Guislain en Iedereen Leest van 23 tot 25 november organiseerden. In het programma was er onder andere aandacht voor de rol van openbare bibliotheken en lezen op vlak van veerkracht en (mentaal) welzijn. Verschillende sprekers lichtten toe welke initiatieven er gaande zijn.
De rol van cultuur op ons welzijn is niet te onderschatten. Die invloed valt des te meer op als die culturele activiteiten plots uit ons leven verdwijnen, zo merkte Dr. Hans Kluge, regionaal directeur voor Europa van de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO), tijdens COVID19. Een voor een vielen de sociale activiteiten – waaronder cultuur – weg, waardoor er veel druk kwam te staan op de mentale gezondheid van jongeren. Uit onderzoek van het WHO (en van het Europees project CultureForHealth) blijkt juist dat culturele activiteiten stress, depressie, angst en gezondheidsstigma’s verminderen. Bovendien hebben ze een positieve invloed op onze sociale vaardigheden en onze skills om te communiceren over ons mentale welzijn.
(De tekst gaat verder onder de video. Klik rechtsonder op 'CC' voor Nederlandse ondertitels.)
Naast relevante onderzoeksbevindingen is er natuurlijk ook nood aan initiatieven die de brug slaan tussen cultuur en welzijn. Daarom kreeg de stad Brussel, geïnspireerd door een studie van de WHO in Canada, het idee om museumbezoeken voor te schrijven. De culturele dienst van de stad en het Brugmann psychiatrisch ziekenhuis werken samen aan een pilootproject dat loopt van september 2022 tot maart 2023. In die periode kunnen de dokters een museumbezoek voorschrijven aan patiënten die lijden aan stress, burn-out, angststoornissen en andere mentale klachten. Als de resultaten positief blijken, hoopt de stad het project verder uit te rollen.
Sociale infrastructuur
Ook een bibliotheekbezoek op voorschrift zou mooi in die lijn passen. Volgens Dr. Rianne van Melik, van Institute for Management Research aan de Radboud Universiteit (NL), is de openbare bib namelijk enorm waardevol als een sociale infrastructuur, die mensen kan versterken in hun mentaal welzijn. Tegenwoordig zijn bibliotheken niet meer alleen plekken van informatievoorziening en kennisoverdracht, maar ze dragen ook steeds meer bij aan het sociale en culturele leven van steden en gemeenten. Ook socioloog Eric Klinenberg is het daarmee eens:
‘Meer dan het vervullen van een instrumentele behoefte zijn bibliotheken plekken waar steden als inclusief en gastvrij kunnen worden ervaren. (…) Sociale infrastructuren zijn nodig om het openbare leven te voeden, maar ook om enkele van de meest urgente problemen van het hedendaagse stadsleven aan te pakken en te voorkomen: het tegengaan van sociaal isolement, het onderhandelen over verschillen en het creëren van plekken voor iedereen, ongeacht leeftijd, ras, geslacht, seksualiteit of inkomen.’
Er zijn vandaag enorme uitdagingen om de laaggeletterdheid en eenzaamheid te bestrijden, en de bibliotheek kan een belangrijke plaats innemen in het dagelijks leven van mensen. Om die hoge verwachtingen waar te maken, moeten de opdrachten van bibliotheekmedewerkers wel verschuiven, meent Rianne van Melik. Dat vraagt ook andere competenties en nieuwe profielen in het bibliotheekteam: ze zijn niet langer alleen informatiedeskundigen, maar spelen ook een sociale rol in de gemeenschap. Door niet louter voor maar met leden van de gemeenschap te werken, kunnen ze samen kijken waar de buurt nood aan heeft in de bibliotheek. Zo kunnen bibliotheken hun rol als ‘borgplek’ (space of care) beter opnemen.
Samenwerken
Van zo’n samenwerking is de tuin bij Bibliotheek Permeke in Antwerpen een mooi voorbeeld. Bibliotheek Permeke, SAAMO en Red Star Line Museum sloegen de handen in elkaar om een tuin te maken bij de bibliotheek, samen met vrouwen uit de buurt. In Borgerhout en Antwerpen-Noord, waar de bib gelegen is, maakten immers vooral mannen gebruik van de openbare ruimte, die op haar beurt ook door mannen ontworpen is. Er bleek dus nood aan een (groene) plek, ontworpen door vrouwen, waar vrouwen zich thuis voelen in de stad. Sinds mei 2022 komen zo’n 30 vrouwen uit de buurt wekelijks samen om de bestaande leestuin in Bibliotheek Permeke verder uit breiden en groener te maken, en zo de publieke ruimte als het ware terug te claimen. Die tuin heeft drie functies. Het is:
-
een groene tuin, waar de vrouwen kunnen planten, oogsten en zich afvragen wat ‘betekenisvol’ groen is voor hen;
-
een verhalende tuin, waar ze hun persoonlijke verhalen en ervaringen kunnen delen met elkaar en een breder publiek;
-
een helende tuin, een veilige en moedige plek die hen kracht geeft en waar ze dingen durven te bespreken die moeilijker zijn.
Dit voorbeeld toont hoe de samenwerking van de bib met andere partners bijzondere resultaten oplevert. Ook de Herstelacademie van Antwerpen werkt regelmatig samen met bibliotheken. Herstelacademies bestaan in 22 landen en ze bieden laagdrempelige, kortdurende cursussen aan rond leven met een psychische kwetsbaarheid. Het zijn inclusieve, labelvrije plekken, waar er ruimte is voor diversiteit en waar mensen elkaar op een veilige manier kunnen ontmoeten en ervaringen kunnen delen. ‘Op veel vlakken lijken de Herstelacademies dus op bibliotheken’, benadrukt psycholoog Tom Vansteenkiste van Herstelacademie Antwerpen. ‘Daarom wordt een van onze langst lopende cursussen - Schrijf je herstelverhaal - ook georganiseerd in een bibliotheekcontext.’ Dat is een opleiding van zes groepssessies, waarbij je in korte schrijfoefeningen probeert vast te leggen wat er in je leven gebeurd is om inzicht te krijgen in je herstelproces. Verder exposeren deelnemers van de Herstelacademie soms met hun werk in de Antwerpse bibs.
Living library
De Herstelacademie van Antwerpen werkte ook samen met Bibliotheek Permeke en voormalig Antwerps stadsdichter Seckou Ouologuem aan het project Living Library, dat nog steeds loopt. Dat project is gebaseerd op het concept ‘Human Library’, van de Deense oprichter Ronni Abergel. Op vraag van een muziekfestival begon hij in 2000 met de Human Library en dat is intussen uitgegroeid tot een NGO in meer dan 85 landen met meer dan 1000 vrijwilligers. ‘Die vrijwilligers komen uit gestigmatiseerde, gemarginaliseerde groepen en ze praten als een open boek over hun levende ervaring’, zegt Abergel. ‘Ze hebben ervaring met onderwerpen die nog al te vaak taboe zijn, zoals schizofrenie, sekswerk, migratie, haarverlies..., en vertellen waar ze de kracht uit putten ondanks de hindernissen.’
Net als bij een gewone bibliotheek leen je bij de Human Library verhalen uit, al komen die niet in boekvorm, maar als mensen van vlees en bloed. In steeds meer bibliotheken (bv. ARhus, De Krook, Permeke), gemeentes, scholen, universiteiten, vormingscentra (bv. Avansa) én op de site van Human Library kan je die bijzondere ‘boeken’ raadplegen. Dat levert gesprekken op die je anders niet snel hebt, volgens Abergel: ‘In een veilige omgeving praat je met mensen die je in het dagelijkse leven misschien niet snel aanspreekt. Toch merk je dan dat ze eigenlijk niet zoveel verschillen van jou, dat het ook mensen zijn. Zo hoop ik dat de ontleners voorbij hun vooroordelen kijken en meer empathie krijgen. Dat is ook de reden waarom de vrijwilligers willen meedoen: om begrepen te worden.’
Leesvrienden
De reden waarom Abergel de Human Library gebaseerd heeft op een bibliotheeksysteem is omdat hij geen inclusievere plek kent dan de bib. ‘Zolang je je houdt aan de regels kan iedereen de bibliotheek betreden’, zegt hij. ‘Het is een toegankelijke plek én het is meestal gratis.’ Wie een breed publiek wil aanspreken, is bij de bib dus aan het juiste adres. Daarom dat men in het Verenigd Koninkrijk bibliotheken en boeken ook benaderd als ‘medicijn’ voor onze mentale gezondheid. The Reading Agency heeft de voorbije jaren bijvoorbeeld volop ingezet op bibliotheken als plekken die het juiste boek op het juiste moment kunnen aanbieden én die betekenisvolle ontmoetingen mogelijk maken. ‘Uit onderzoek gefinancierd door Arts Council England (2015) blijkt dat bibliotheekgebruikers meer voldoening, geluk en zin in het leven hebben’, zegt creatief directeur Debbie Hicks. ‘Regelmatige bibliotheekbezoeken hangen samen met een betere algemene gezondheid, waardoor de Engelse bibliotheekgebruikers zorgen voor een totale medische kostenbesparing van 27,5 miljoen pond per jaar.’
“Bibliotheekgebruikers hebben meer voldoening, geluk en zin in het leven. Zo zorgen de Engelse bibliotheekgebruikers voor een totale medische kostenbesparing van 27,5 miljoen pond per jaar.”
Het is dus geen wonder dat The Reading Agency een beroep doet op bibliotheken voor het programma Reading Well (een samenwerking met Libraries Connected en Arts Council England). Dat zijn lijsten met boeken die helpen om met (mentale) moeilijkheden om te gaan, zoals woede, angst, depressie, dementie, laag zelfbeeld, rouw, onzekerheid… De uiteenlopende boeken – van zelfhulpboeken over autobiografische verhalen tot poëzie - zijn per thema uitgekozen door gezondheidsdeskundigen en ervaringsexperts. Soms worden ze aangeraden door zorgprofessionals of leerkrachten, maar evengoed kun je ze zelf uitlenen in de lokale bib. Dat blijkt goed te werken, want al meer dan drie miljoen ‘Reading Well’-boeken werden uitgeleend in bibliotheken sinds 2013. Het doel is om die collecties in alle bibliotheken, scholen en gemeenschapscentra in het land toegankelijk te maken.
Al deze initiatieven die op de conferentie ‘Culture & Mental Health’ aan bod kwamen, laten zien dat er betekenisvolle dingen kunnen ontstaan als we de traditionele taken van de bibliotheek openbreken en er een gastvrije verbindingsplek van maken. Uiteraard vormen boeken en verhalen dan nog steeds de basisgrondstof van bibliotheken, maar door meer te investeren in hun potentieel als verbinder worden ze ook een veilige plek, een baken in de lokale gemeenschap, waar verhalen in boeken én van mensen centraal staan.
Lees ook
Deel dit artikel:
