Van een diverse boekencollectie tot een uitnodigende leesplek: hoe scholen bouwen aan een kwalitatieve leesomgeving

36 scholen – 24 met basis- en 12 met secundair onderwijs – uit heel Vlaanderen en Brussel nemen deel aan het traject ‘Samen bouwen aan een kwalitatieve leesomgeving op school’, gecoördineerd door Iedereen Leest.* Van januari 2021 tot juni 2022 bouwen zij verder aan een kwalitatieve en inspirerende leesomgeving op school, met de nodige aandacht voor belangrijke randvoorwaarden: een divers en uitdagend boekenaanbod, toegankelijke en zichtbare leesplekken, een autonome leesmotivatie, een structureel leesbeleid, een duurzame samenwerking met partners zoals de bibliotheek en een goede betrokkenheid van leerlingen en ouders. Nu het eerste semester van dit traject op zijn einde loopt, maakt Iedereen Leest een stand van zaken op. Welke acties ondernamen de scholen? Konden ze al kleine successen behalen? Waar botsen de scholen tegenaan? En hoe verloopt dit traject verder in het schooljaar 2021-2022?

Webinars

Meer dan 150 deelnemers waren aanwezig op het digitale startschot in januari. Tijdens de webinar maakten ze kennis met de doelstellingen van het traject en met de begeleider – een medewerker van Iedereen Leest – van hun school. Professor Hilde Van Keer (UGent) toonde hoe leesmotivatie en leesprestaties onlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.

LEES OOK Traject gestart met 36 scholen die bouwen aan een kwalitatieve leesomgeving

De scholen gingen nadien aan de slag met de leesscan, een reflectie-instrument om met behulp van 45 thematische reflectievragen de actuele leessituatie van je school in kaart te brengen. Op basis van dit hulpmiddel kregen de scholen sneller zicht op mogelijke prioritaire acties die ze tijdens dit traject vooropstellen. Uit de ingevulde leesscans blijkt de pijler ‘effectieve leesdidactiek’ gemiddeld het best te scoren, terwijl er nog veel kansen liggen bij ‘een breed leesnetwerk’ – o.a. een nauwere samenwerking met de lokale bibliotheek of ouderbetrokkenheid –, bij ‘een leesbeleid’ – om een draagvlak rond lezen te voorzien – en bij ‘monitoring en feedback’ – zoals het gericht opvolgen van leerlingen. In de gesprekken nadien werd ook duidelijk dat er grote verschillen zijn tussen klassen en leerkrachten. Zo kan er in de ene klas veel aandacht zijn voor het praten over boeken, terwijl een andere klas van dezelfde school meer inzet op leesdidactiek.

Op regelmatige tijdstippen konden de scholen dit voorjaar inspiratie opdoen tijdens drie thematische webinars, opgesplitst voor basis en secundair. Zo doken ze in het gevarieerde boekenaanbod met verschillende genres en thema’s, maar ontdekten ook hoe je luisterboeken kan inzetten of werk kan maken van een uitleensysteem op school. Professor Kris Van Den Branden hield op zijn beurt een vurig pleidooi voor de principes van een effectief en krachtig leesonderwijs. Tijdens de laatste webinars stond het thema ‘als lezen minder vlot gaat’ centraal.

4 stappen

Geïnspireerd door de webinars en de aangereikte instrumenten zoals de leesscan en Boekenzoeker, gingen de scholen dit voorjaar aan de slag. In dit traject krijgen de betrokken scholen ook een boekenpakket dat ze zelf samenstellen. De eerste vier stappen die ze ondernamen focusten dan ook op het boekenaanbod en de fysieke omgeving:

Het wieden: van tijd tot tijd moet je als school eens durven te kijken welke verouderde titels niet meer in de klas- of schoolbib thuishoren. Een verouderd aanbod (kapotte boeken, vergeelde covers, oud taalgebruik …) spreekt leerlingen immers niet aan. Bekijk hier praktische tips over wieden in de boekencollectie.
Het registreren: een inventaris van het boekenaanbod op school is handig om te weten welke boeken de school in bezit heeft en wie welke titels uitleent. Sommige systemen hebben ook een uitleenprofiel per leerling, zo kan je als leerkracht gericht inspelen en praten over de boeken die leerlingen lazen. Kom meer te weten over beschikbare uitleensystemen.
De collectie: een actueel en divers boekenaanbod is onontbeerlijk voor een kwalitatieve leesomgeving. Aandacht voor verschillende genres of thema’s, boeken die een breder (cultureel) perspectief bieden, verhalen in eenvoudig Nederlands … Met een divers boekenaanbod heeft een school meer kans om leerlingen te verleiden tot lezen. Ontdek de basislijsten van Iedereen Leest voor een klas- of schoolbib.
De leesplek: een inspirerende leeshoek nodigt leerlingen niet enkel uit om te lezen, het maakt lezen ook zichtbaarder op school. Zo’n leesplek kan zowel in de klas als in een ruimte waar alle leerlingen gebruik van kunnen maken tijdens vrije momenten.

Veel scholen uit dit traject toonden zich creatief bij deze stappen, enkele voorbeelden uit de praktijk:

Een school is van plan een kale inkomhal om te toveren tot een leesplek die meteen het uithangbord zal zijn van de school;
Verschillende scholen planden met het leerkrachtenteam een bezoek in aan de bibliotheek om de werking van de bib beter te leren kennen en te weten hoe de bibliotheek een partner kan zijn voor de school;
Een school start – in samenwerking met de lokale bibliotheek – een schoolbib op in de refter;
Een school ging op bezoek bij een onafhankelijke boekhandel om zich uitgebreid te laten adviseren over het recente boekenaanbod;
Enkele scholen betrokken hun leerlingen door te polsen naar hun leesmotivatie en leesvoorkeuren, dit gaf de school input voor het samen te stellen boekenpakket.

Op alle scholen zorgde dit traject alvast voor een bewustwording om leerlingen (nog) meer te betrekken bij lezen. In de klas praten over boeken, als school tonen dat je lezen belangrijk vindt, samen wieden in de huidige boekencollectie en leerlingen favoriete boekenlijsten laten maken … Dergelijke kleine acties kunnen een groot verschil maken om leerlingen een actieve rol te geven en hen sneller te verleiden tot lezen.

Drempels

“Een gedeelde uitdaging – zeker tijdens de aanslepende coronamaatregelen – is steevast een draagvlak rond lezen creëren in het hele schoolteam. Hoe krijg je alle collega’s mee? Het is een herkenbare, vaak gestelde vraag.”

De deelnemende scholen hebben vol enthousiasme hun schouders gezet onder dit begeleidingstraject en konden dan ook al enkele snelle zichtbare resultaten boeken. Toch kwamen er ook enkele drempels bloot te liggen. Een gedeelde uitdaging – zeker tijdens de aanslepende coronamaatregelen – is steevast een draagvlak rond lezen creëren in het hele schoolteam. Hoe krijg je alle collega’s mee? Het is een herkenbare, vaak gestelde vraag. Bij enkele scholen besloot de directie om dit traject als vast agendapunt te bespreken op personeelsvergaderingen, of wordt de werkgroep vertegenwoordigd door verschillende graden en door medewerkers van het beleid. Op die manier wordt het belang van lezen telkens herhaald, en is het hele team op de hoogte van de vooruitgang. Andere scholen kozen dan weer resoluut voor interne kennisdeling en lieten leerkrachten eigen boekentips (voor kinder- en jeugdliteratuur) of laagdrempelige werkvormen uitwisselen. Sommige scholen willen het volgende schooljaar een pedagogische studiedag wijden aan leesplezier en een structureel leesbeleid.

Waar de ene school misschien wat te snel in actie wil schieten, blijft een andere school net iets te lang stilstaan bij een geschikt leesbeleid. Voor scholen die een kwalitatieve leesomgeving willen uitbouwen, zijn daadkracht en experiment dan ook belangrijke voorwaarden. Losse acties zonder een breder kader (het leesbeleid) zullen op lange termijn vermoedelijk niet tot veel resultaten leiden, maar soms moet je als school ook reflecteren over waarom je als school bepaalde acties (niet) doet. Misschien is het eens tijd om een nieuwe actie uit te proberen, zoals elke les starten met een gedicht of een citaat uit een boek dat je bijbleef. Geef dergelijke experimenten ook niet te snel op. Het vraagt tijd om de eerste effecten van nieuwe acties te zien, houd een experiment dus een zestal weken vol voor je evalueert. Uiteraard kan je onderweg al hier en daar bijsturen.

Een andere uitdaging is dat schoolteams het niet evident vinden om op de hoogte te blijven van het actuele boekenaanbod. Waar haal je boekentips? Waar vind je geschikte boeken voor specifieke leeftijden of rond bepaalde thema’s of genres? Instrumenten als Boekenzoeker, de inspiratielijsten van Jeugdboekenmaand en Voorleesweek, of de genomineerde boeken van de Leesjury helpen schoolteams in deze al verder op weg. Je kennis over het actuele boekenaanbod spijker je overigens niet eenmalig bij, het is een blijvend aandachtspunt om hiervoor als leerkracht tijd vrij te maken.

Uit de aangehaalde vier stappen is het wieden in de huidige collectie vaak een moeilijke actie. Schoolteams willen veel boeken in hun collectie, waardoor boeken wegdoen contradictorisch lijkt. Toch is het beter om een beperkter aanbod te hebben dat leerlingen aanspreekt. Een school maakt ook best afspraken rond hoe er gewied wordt, of rond hoe boeken geregistreerd worden. Deze regels kunnen een plek krijgen in een helder en doelgericht actieplan, wat dan ook weer bijdraagt aan de daadkracht om een kwalitatieve leesomgeving effectief te realiseren.

En verder

In september komen de 36 scholen opnieuw (digitaal) bijeen om ervaringen uit te wisselen en gericht een blik te werpen op hun actieplannen voor het komende schooljaar: welke plek krijgt lezen? Hoe zorgen scholen ervoor dat er kiemen gelegd worden in plaats van losse acties rond lezen te organiseren? Ook de samenwerking met de bibliotheek zal in dit verdere verloop een grotere focus krijgen. Als coördinator zal Iedereen Leest verdere inzichten en praktijkvoorbeelden delen met de sector.

*Het traject ‘Samen bouwen aan een kwalitatieve leesomgeving op school’ is een initiatief van Iedereen Leest met steun van het Departement Onderwijs en Vorming. Partners zijn UGent, KU Leuven, Katholiek Onderwijs Vlaanderen, GO! Onderwijs van de Vlaamse Gemeenschap, Stedelijk Onderwijs Antwerpen, Provinciaal Onderwijs Vlaanderen en CANON Cultuurcel. Voor meer info, contacteer projectleider simon.bequoye [at] iedereenleest.be (Simon Bequoye).