Kamishibai verbindt mensen met verhalen
Kamishibai betekent ‘papieren theater’. Het is een Japanse verteltechniek, waarbij een verhaal verteld wordt door prenten in en uit een vertelkastje te schuiven. Terwijl het publiek de prent ziet, leest de verteller de tekst voor die achterop de prent staat. Tenminste, dat is de korte samenvatting. Daarachter schuilt een eeuwenoude traditie die mensen verbindt met verhalen.
Oorsprong en traditie
De kamishibai-traditie gaat terug tot in de 12de eeuw, waarbij vertellers verhalen brengen met behulp van beeldrollen (emaki), toverlantaarns (utsushi-e), papieren figuren op stokjes (tachi-e), en uiteindelijk het vertelkastje zoals we het vandaag nog steeds kennen. Dit verteltheater was vooral in de periode tussen de twee wereldoorlogen enorm populair in Japan. Tijdens de Grote Depressie in de jaren 1930 verschenen de vertelkastjes – achterop de fiets gemonteerd – op de straathoeken in Tokyo. De vertellers waren eigenlijk snoepverkopers die zoveel mogelijk mensen (met name kinderen) rond zich probeerden te verzamelen. Met de komst van de televisie verdwenen de vertellers langzaamaan.
Vandaag de dag is kamishibai wereldwijd aan een opmars bezig. De International Kamishibai Association of Japan (IKAJA) houdt de traditie levendig, onder meer door zeven december uit te roepen tot Wereldkamishibaidag. ‘On this day we wish for peace on Earth as we share kamishibai together,’ schrijven ze. ‘Join people who love kamishibai by performing it throughout Japan and the world! Let us spread the joy of kyokan, the sharing of feelings to live life together.’
Kyoku oftewel verbinding
‘The word kyokan refers to people confirming the meaning of life together through sharing the same feeling about something. Creating kyokan is the most important and fundamental aspect of kamishibai.’
International Kamishibai Association of Japan
Kamishibai is niet zomaar een specifieke vorm van voorlezen. Het verschil met een prentenboek (voor)lezen is groot, vertelt Etsuko Nozaka wanneer ze met collega’s van de IKAJA Antwerpen bezoekt in aanloop van Wereldkamishibaidag. Zo is er het fysieke verschil tussen een boek en een kamishibai. De pagina’s in een boek zijn aan elkaar verbonden, en tekst en beeld staan naast of door elkaar. Een boek lezen is een individueel proces, waarbij je als lezer alle tijd neemt om het verhaal te verwerken.
“Kamishibai gaat over verbinding, over het gevoel van één te worden met het verhaal en met alle toehoorders.”
Kamishibai werkt anders. Deze verhalen bestaan uit bundels losse bladen waarbij tekst en beeld uit elkaar getrokken zijn: het beeld staat op de voorkant, de tekst – verborgen voor het publiek – op de achterkant. Om weer bij elkaar te komen, hebben ze een verteller nodig. Zonder verteller is er geen verhaal. En zonder toehoorder blijft het verhaal bij woorden in de wind. Kamishibai is dus in wezen een vorm van communicatie, besluit Etsuko Nozaka. Ze beklemtoont het belang van oogcontact tussen de verteller en het publiek. In plaats van naast elkaar in een boek kijken, kom je bij elkaar in het verhaal. Het verhaal staat letterlijk én figuurlijk in het midden. Kamishibai gaat over verbinding, zegt ze. Of, in het Japans: over kyoku, het gevoel van één te worden met het verhaal en met alle toehoorders.
Kamishibai als ritueel
Vanuit die filosofie is werken met kamishibai, net als Japanse theeceremonies, bijna een ritueel. Het is een performance die je liefst met veel aandacht uitvoert. ‘Je kan de ervaring van het publiek verdiepen door de specifieke kenmerken van kamishibai maximaal te benutten,’ stelt de IKAJA. De voorstelling beginnen, het verschuiven van de prenten, en het verhaal afronden, zijn drie stappen waar je achteloos aan voorbij kan gaan maar die een kamishibai-beleving uniek maken.
- Het begin
Door het vertelkastje (de butai) met de deuren of gordijntjes gesloten klaar te zetten, creëer je spanning en hou je de verwachtingen scherp. Open het kastje rustig en met aandacht, zodat het verhaal geleidelijk kan opgaan in de echte wereld.
- De beweging van de prenten
Een prent uit het kastje schuiven en er achteraan weer in schuiven, is niet zomaar een handeling. Wanneer de ene prent het kastje verlaat, komt de volgende langzaamaan tevoorschijn. De beste kamishibai-verhalen zijn zo ontworpen dat deze specifieke beweging opgenomen is in de beelden. Zo bouwt de focus op de nieuwe prent zich op. Die continuïteit zorgt voor een sterke concentratie en beleving. Tegelijk zorgt de handeling voor pauzes en ademruimte in het verhaal.
- Het einde
Net als het begin, is het einde van een kamishibai-verhaal niet iets om snel af te haspelen. Rond het verhaal af met afsluitende woorden en door het kastje weer te sluiten. Laat de voorstelling tot een einde komen, en zet dus niet nog snel de eerste prent weer vooraan.
Kamishibai in Vlaanderen
Wie concrete informatie zoekt of aan de slag wil met kamishibai, kan bijvoorbeeld terecht bij de organisatie Art Basics for Children (ABC). ABC geeft workshops, leent vertelplaten uit en verkoopt vertelkastjes. Op de website staan bouwplannen voor grote en kleine vertelkastjes, en in een inspirerend Kamishibai-cahier deelt de organisatie haar ervaringen en ideeën. Vertelkastjes en vertelplaten zijn ook te krijgen bij uitgeverijen zoals De Eenhoorn en Abimo, en via de openbare bibliotheek. Uit een bevraging die Iedereen Leest in 2018 bij bibliotheken voerde, blijkt dat grofweg 95% van hen vertelplaten in de collectie heeft.
Daarnaast is er het boek Aan de slag met kamishibai van Inge Umans, dat achtergronden koppelt aan praktische tips voor wie wil werken met kamishibai. Samen met Nadine Heidbrink viert Inge Umans Wereldkamishibaidag, onder meer met een tentoonstelling in bibliotheek Permeke in Antwerpen.
Lees ook
Deel dit artikel:
