Wie is de schurk in jouw verhaal?
In 2022 is het thema van Jeugdboekenmaand ‘Helden en schurken’. Dat betekent dat naast heldenverhalen, ook schurkenstreken gevierd worden. Gezworen aartsvijanden, geniepige pestkoppen en venijnige spoken in je hoofd: ze mogen allemaal meespelen. Deze Jeugdboekenmaand is er eentje over de strijd aan gaan, maar ook over twee keer nadenken. Want wanneer ben je de held en wanneer de schurk? Het is vaak maar hoe je het bekijkt.
Helden hebben schurken nodig
Tot spijt van wie het benijdt, zijn de meest verhalen – ook die voor kinderen – geen zonovergoten wandelingen in het park. Hoe gezellig het ook is, na een tijdje wordt een verhaal zonder frictie saai. Lezers willen actie, avontuur en een held (m/v/x) die struikelt, om daarna met de moed der wanhoop weer op te staan en verder te strijden. De meeste verhalen hebben conflicten en problemen nodig om hun personages uit hun tent te lokken. Schurken, spreekwoordelijk of niet, leggen helden het vuur aan de schenen en brengen uiteindelijk het beste in hen naar boven. Kort door de bocht: zonder schurken zijn er geen helden en geen sterke verhalen.
De ene schurk is de andere niet
Soms is het duidelijk. Wie schurk zegt, zegt Voldemort en de Bulstronk. Dat zijn schurken van de puurste soort: boosaardig, wreed en gewelddadig. Ze hebben een scheef lachje, ze staan te schuimbekken in hun hoofdkwartier of ze spuiten zonder verpinken gif in appels voor onschuldige meisjes. En als ze roven, houden ze de buit zelf. Er zit geen greintje nuance in ze. Eigenlijk zijn het gemakkelijke schurken. Vroeg of laat laten ze zich meestal wel verslaan en dan is het opgeruimd staat netjes.
Maar dat is niet het enige verhaal. Zo wordt in het heftige Zwarte zwaan van Gideon Samson de zogenaamde vriendschap tussen Rifka en Duveke steeds donkerder, tot je overblijft met alleen maar vragen over goed en kwaad. In dit verhaal kan je moeilijk een schurk aanwijzen. Niks wordt opgeruimd, alles is alleen maar vuil en oneerlijk. Of neem de – heel andere – heerlijke prentenboeken van Tjibbe Veldkamp en Kees de Boer over Agent en Boef. Die hebben uiteindelijk gewoon een hoop lol samen. En zijn de doden die Katniss Everdeen op haar geweten heeft minder of meer waard dan de slachtoffers van minder sympathieke tributen? En waarom dan?
The winner takes it all
Als je goed kijkt, zie je dat schurken en helden vaak uit hetzelfde hout gesneden zijn. Ze zijn slim, vindingrijk en dapper, ze hebben superkrachten of supersonische wapens, en het is heel goed mogelijk dat ze allebei president van een groot land zijn. Allebei gaan ze de strijd aan. Het verschil zit ‘m erin dat helden voor het goede strijden en schurken voor het kwade. Dat klinkt opnieuw lekker duidelijk en vanzelfsprekend. Maar wat is het goede? Wat is het kwade? En wie beslist dat?
Het heeft iets met macht te maken. Wie de macht in handen heeft, bepaalt het verhaal dat verteld wordt. De ontdekkingsreizigers van weleer zijn een mooi voorbeeld om je gedachten bij aan te scherpen. Volgens de (nou ja: volgens onze) overlevering waren dat moedige mannen die spannende avonturen beleefden – perfecte materie dus voor een tot de verbeelding sprekend jeugdboek! Maar ondertussen weten we meer. De Christoffel Columbus die Paul de Moor in Buitengewone ontdekkingsreizigers schildert, is meedogenloos. ‘Hij slachtte in koelen bloede 50 000 inboorlingen af,’ staat er. En ‘met de plundering van (Zuid-)Amerika begon de heerschappij van Europa over de wereld.’ Columbus opende misschien wel een nieuwe wereld, maar tegelijk sloeg hij bestaande werelden resoluut dicht. Hij was niet de enige die dat deed: ergens in de loop van de geschiedenis zijn ontdekken en overheersen op elkaar gaan rijmen. We horen het verhaal van degene die toevallig aan de kant van de ontdekker staat, van de winnaar, de overheerser, de onderdrukker. Hoe gaan we daar anno 2022 mee om? Wie durft zichzelf een schurk te noemen? En welke verhalen willen we aan onze kinderen vertellen?
“Als je goed kijkt, zie je dat schurken en helden vaak uit hetzelfde hout gesneden zijn. Ze zijn slim, vindingrijk en dapper, ze hebben superkrachten of supersonische wapens, en het is heel goed mogelijk dat ze allebei president van een groot land zijn. Allebei gaan ze de strijd aan. ”
De mismaakte schurk
De Bulstronk is monsterachtig groot, Roald Dahls heksen zijn kaal zijn en missen vingers, Voldemort heeft geen neus, Boef is een dikke opdonder, sprookjesheksen hebben knobbelneuzen, enzoverder enzovoort. Schurken en slechteriken zijn per definitie dik en lelijk. Terwijl Katniss Everdeen aan het eind van de Hongerspelen bij wijze van spreken hooguit een beetje modder aan haar wang heeft plakken, komen schurken doorgaans gehavend en getekend uit de strijd. Waarom is dat eigenlijk zo?
De Britse dichter en schrijver Jen Campbell stelt dat het beeld van de misvormde slechterik al zo lang meegaat, dat we eraan gewoon geraakt zijn. We snappen dat het misvormde uiterlijk de misvormde ziel belichaamt. Alleen beseft niet iedereen hoe kwetsend dat beeld voor veel mensen is. Jen Campbell – die zelf lijdt ze aan een aandoening die haar kaal maakt en haar vingers misvormt – legt uit dat het beeld van de mismaakte schurk teruggaat naar het oude idee dat lichamelijke gebreken een straf zijn. Ziektes en aandoeningen werden lang niet begrepen en wanneer mensen iets niet begrijpen, gaan ze dingen verzinnen. Daarom werden die aandoeningen een straf van god. Als je maar je best deed en een goed genoeg mens was, dan zou je vast genezen. In een tijd waarin de wetenschap veel mysteries kan verklaren, hebben we dat verhaaltje niet meer nodig, zegt Jen Campbell. We kunnen verder kijken. We moeten verder kijken.
Het machtige van kinderboeken
Jen Campbell vraagt niet om De heksen van Roald Dahl bij het grof huisvuil te zetten. Ze hoopt wel dat we kritischer gaan kijken. Door andere dan de (letterlijk en figuurlijk) overheersende verhalen te vertellen, winnen die aan kracht. Denk bijvoorbeeld aan de bedrieglijk kleine reeks Van klein tot groots, die (vooral vrouwelijke) helden in de spotlight zet. Of aan Katherine Rundell, die in De goede dieven de kant van de zogenaamde slechteriken kiest. ‘Grijp de macht’ is niet altijd het beste devies, maar wel als het gaat om het belichten van vergeten of onzichtbaar gebleven verhalen. Omdat je door de veelheid en de variatie te tonen de wereld rijker en gelukkiger maakt en er minderheden beetje bij beetje mee uit de verdrukking trekt. Laat dat het doel zijn waar deze Jeugdboekenmaand maar wat graag alle mogelijke kinderboekenhelden én -schurken voor in zet.
“‘Grijp de macht’ is niet altijd het beste devies, maar wel als het gaat om het belichten van vergeten of onzichtbaar gebleven verhalen.”
Meer artikels over Jeugdboekenmaand
Deel dit artikel:
