Onderwijs Belang van lezen Leescultuur

De rol van boeken en verhalen binnen cultuureducatie in de klas

Boeken en verhalen spelen een belangrijke rol om in de klas rond cultuureducatie te werken. Maar wat verstaan we onder cultuureducatie? Waarom is inzetten op cultuur binnen het onderwijs belangrijk? Hoe passen boeken en verhalen hierin? En vooral: hoe kunnen leerkrachten er in de praktijk mee aan de slag gaan?

door Amber Vanbever, stagiaire onderwijs en vorming | research mede door stagiaire Sarah-Jane Arschoot
© Michiel Devijver en Iedereen Leest

De rol van cultuur in het onderwijs wegdenken is niet alleen zeer onwenselijk: het is ook onmogelijk. De in 2019 opgestarte modernisering van de onderwijsdoelen van het secundair onderwijs zorgt er namelijk voor dat de eindtermen niet langer geclusterd worden per vak maar per sleutelcompetentie. Het cultureel bewustzijn is één van de 16 nieuwe sleutelcompetenties en draagt bij tot de brede basisvorming die leerlingen moeten ontwikkelen om te kunnen functioneren in de maatschappij. Naast het secundair onderwijs hebben ook de eindtermen en ontwikkelingsdoelen van het basisonderwijs aandacht voor cultuur. Bovendien is onze samenleving, en dus ook elke klas, erg divers. Cultuur is dan ook in verschillende vormen aanwezig, altijd en overal. Hierdoor groeit ook het belang van cultuureducatie. Toch blijft het moeilijk om onder woorden te brengen wat cultuureducatie in de praktijk inhoudt.

“Onze samenleving, en dus ook elke klas, is erg divers. Cultuur is dan ook in verschillende vormen aanwezig, altijd en overal. Hierdoor groeit het belang van cultuureducatie.”

Een brede invulling van cultuur

© Michiel Devijver en Iedereen Leest

Het Departement Cultuur, Jeugd & Media omschrijft cultuureducatie als de activiteiten die als doel hebben te leren over of door cultuur.  De vraag blijft dan echter wel: wat is ‘cultuur’? Een valkuil is dat we cultuur verengen tot concrete voorwerpen zoals kunstwerken, erfgoedobjecten of muziekstukken, of tot ‘grote’ namen zoals bekende componisten of schrijvers. Cultuur is echter veel meer dan dat. De manier waarop we omgaan met verhalen of de waarde van een boek zijn bijvoorbeeld ook belangrijke culturele thema’s.

Cultuur in de spiegel, het resultaat van het onderzoeksproject van professor Barend van Heusden (Rijksuniversiteit Groningen) uit 2010, vertrekt vanuit een veel bredere en meer dynamische benadering. Volgens deze theorie is cultuur het menselijk proces van betekenisgeving aan onze wereld. Deze brede invulling toont dat leerlingen dus dagelijks, in alle leergebieden, in aanraking komen met cultuur. Van cultuureducatie is echter pas sprake vanaf er bewust wordt stilgestaan bij die betekenisgeving door te reflecteren op cultuur. Leerlingen moeten dus de kans krijgen en gestimuleerd worden tot deze reflectie. Zo kunnen gesprekken over boeken en verhalen – met aandacht voor de dynamische interpretaties, of indrukken en gevoelens omtrent het verhaal – een krachtige manier zijn om stil te blijven staan bij cultuur en erover te reflecteren.

TIP: Het lezen en bespreken van boeken vormt ook de kern van de Leesjury. Een leesgroep opstarten kan ook op school.

Reflectie op het cultuurproces vormt dus de kern van cultuureducatie. Door te reflecteren verwerven leerlingen namelijk inzicht in hun eigen cultuur en die van anderen. Hierdoor versterkt cultuureducatie het cultureel (zelf)bewustzijn van de leerlingen. Bovendien zorgt het brede karakter van de sleutelcompetentie er ook voor dat er tal van andere vaardigheden zoals kritisch denken, mediawijsheid, communiceren of probleemoplossend vermogen gestimuleerd worden binnen een les cultuureducatie.

“Door te reflecteren verwerven leerlingen inzicht in hun eigen cultuur en die van anderen. Dit versterkt hun cultureel (zelf)bewustzijn maar stimuleert ook andere vaardigheden zoals kritisch denken, mediawijsheid of communiceren.”

Basisvaardigheden en cultuurdragers

Cultuureducatie is dus noodzakelijk. De dynamische invulling van cultuur maakt de mogelijkheden schijnbaar eindeloos. Net daarom is het soms moeilijk om door de bomen het bos te zien: hoe ziet een cultuureducatieve les er dan uit? De theorie van Cultuur in de Spiegel verheldert dit door te focussen op vier culturele basisvaardigheden: waarnemen, verbeelden, conceptualiseren en analyseren. Door hierop in te zetten stimuleer je als leerkracht die reflectie op het cultuurproces. Binnen cultuureducatieve leeractiviteiten worden deze vaardigheden bij de leerling dus expliciet aangesproken en gestimuleerd door de leerkracht.

(De tekst gaat verder onder de afbeelding.)

© Michiel Devijver en Iedereen Leest

Naast deze vaardigheden wordt er ook gebruik gemaakt van cultuurdragers zoals illustraties in prentenboeken of gedichten. Daarnaast toont een gesprek over de thematiek van een bepaald boek hoe ook ‘taal’ een drager kan zijn van een reflectie op cultuur. Cultuur in de spiegel onderscheidt vier cultuurdragers: het lichaam, voorwerpen, taal en grafische symbolen. Hoewel bepaalde vaardigheden logischerwijs makkelijker gecombineerd kunnen worden met een bepaald drager – denk maar aan het waarnemen van een illustratie in een prentenboek – zit de rijkheid van cultuureducatie net in de verscheidenheid aan combinaties. Bovendien maakt Cultuur in de Spiegel ook duidelijk dat in elke les een cultuureducatieve link nooit veraf is.

Meer info over Cultuur in de Spiegel
Meer info over onderzoek naar en met Cultuur in de Spiegel

Lezen en verhalen

“Verhalen en boeken helpen bij het stimuleren van culturele vaardigheden.”

Cultuur in de Spiegel geeft dus theoretische handvaten om gericht rond cultuur te werken in de les. Ook lezen en verhalen kunnen een zeer krachtige rol spelen binnen cultuureducatie in de klas. Ze kunnen enerzijds een uitstekend uitgangspunt zijn als cultuurdrager. Anderzijds kunnen verhalen en boeken ook helpen bij het stimuleren van culturele vaardigheden. Een gegeven dat ook wordt erkend door de nieuwe veldtekening van cultuureducatie in de vrije tijd – in 2021 uitgevoerd door KU Leuven in opdracht van het Departement Cultuur, Jeugd en Media – waarin ‘literatuur’ als (nieuwe) subsector werd opgenomen.

© Michiel Devijver en Iedereen Leest

Hoe we met boeken en verhalen omgaan in de klas, draagt bij aan het trainen van culturele vaardigheden. Denk bijvoorbeeld aan leerlingen die discussiëren over culturele kenmerken in een verhaal, zich inleven in een bepaalde emotie tijdens het luisteren naar een voorgelezen verhaal of de afbeeldingen in een prentenboek analyseren … De mogelijkheden om de vier vaardigheden in te zetten tijdens het lezen, voorlezen of bespreken van boeken zijn eindeloos.

Bijkomend zorgt de grote verscheidenheid aan boekgenres voor een variatie aan cultuurdragers. Boeken zijn op zichzelf al cultuurdragers, zowel binnen de types ‘taal’ als ‘grafische symbolen'. Anderzijds kan het reflectieproces over boeken en verhalen ook geuit worden in verschillende types cultuurdragers. Laat leerlingen bijvoorbeeld reflecteren over de gevoelens die een gedicht oproepen aan de hand van gezichtsuitdrukking of schrijf samen een opiniestuk als resultaat van een reflectieproces over de culturele gewoontes van een hoofdpersonage. Cruciaal hierbij is dat het reflectieve denkproces en het ‘doen’ hier hand in hand gaan.

TIP: Meer informatie over de rol van boeken en illustraties in boeken vind je terug in de educatieve handleiding bij Jeugdboekenmaand 2020.  

Aan de slag

Met boeken aan de slag binnen cultuureducatie in het onderwijs? Het kan dus zeker én de leerkracht staat er niet alleen voor. Cultuur in de Spiegel heeft namelijk ook een handige gids voor leerkrachten met tips, suggesties en voorbeelden. Deze gids wordt aangevuld met een online tool die leerkrachten inzicht kan geven in hun huidige visie en aanpak omtrent cultuureducatie in de klas.

Daarnaast kunnen scholen ook samenwerken met cultuureducatieve organisaties. Een belangrijke lokale cultuurpartner, zo blijkt ook weer uit de nieuwe veldtekening, is de bibliotheek. Andere mogelijke partners met een cultuureducatief aanbod, en inspiratie om samen te werken, zijn terug te vinden op het platform Cultuurkuur. Op dit digitaal onderwijsplatform rond cultuureducatie zijn ook verschillende tools, inspirerende artikels en praktijkvoorbeelden rond lezen en literatuur binnen cultuureducatie te vinden.

LEES OOK: Getipt: Cultuurkuur, een digitaal onderwijsplatform rond cultuureducatie 

Bovendien kunnen leerkrachten op dit platform ook meer informatie vinden over dynamoPROJECT. Deze projectsubsidie biedt leerkrachten en scholen ondersteuning om samen met een externe partner een cultureel project op te starten op school. Afgelopen projecten worden ter inspiratie ook gedeeld op het platform. Lees er bijvoorbeeld hoe een basisschool investeerde in leesplezier door, via diverse interactieve opdrachten, samen met de leerlingen hun eigen boekenkastjes te vullen. Vind inspiratie in hoe de krachtige samenwerking tussen een secundaire school en dichteres Dominique De Groen leerlingen ondersteunde om zelf te dichten. Of ontdek hoe een basisschool een jaardoorbrekend project ondernam om (verder) in te zetten op leesbevordering.

(De tekst gaat verder onder de afbeelding.)

© Michiel Devijver en Iedereen Leest

Naast verslagen van de afgelopen projecten zijn ook de projecttitels van de nieuwe goedgekeurde projecten op het platform terug te vinden. De komende maanden kunnen er immers opnieuw 57 scholen starten met hun cultuureducatief project dankzij de subsidie dynamoPROJECT. Een voorproefje van de projecten toont opnieuw hoe belangrijk literatuur binnen cultuureducatie is. Zo zal een school samen met schrijfster Annelies Van Hullesbush en muzikant Eric Sleichim poëzie op de planken brengen. Het is alvast uitkijken naar een verslag van al deze nieuwe initiatieven om (nog meer) geïnspireerd te raken om met boeken en lezen (tijdens de cultuurlessen) aan de slag te gaan.

TIP: De theorie van Cultuur in de spiegel wordt ook toegepast op afgelopen projecten. Onderaan elk verslag wordt geduid welke dragers en vaardigheden gehanteerd werden binnen het project.

LUISTERTIP:  De podcastreeks Cultureel bewustzijn deelt inzichten over cultuureducatie mee aan de hand van interviews en reportages én sluit elke aflevering af met een praktijkvoorbeeld. 

Bronnen

Lees ook

Deel dit artikel:

Mis niets van Iedereen Leest