De leeswereld van Christophe Busch
Lezen is denken met andermans hoofd’, zei Schopenhauer. Maar wat zoeken we in dat andere hoofd? Is het rust, verstrooiing, kennis? Dit is Leeswereld, een interviewreeks over de rol van lezen, over schoonheid, over taal. Deze aflevering: Christophe Busch, directeur Hannah Arendt Instituut.
Door Matthias M.R. Declercq
Deze Leeswereld draait rond geweld, genocide, de Holocaust, polarisering en radicalisering. Christophe Busch is dan ook criminoloog en master in de Holocaust- en genocidestudies. Hij werkte twaalf jaar in de forensische psychiatrie, stond aan het hoofd van de Kazerne Dossin en is auteur van het indrukwekkende boek De duivel in elk van ons. Met als ondertitel: Van Holocaust tot terrorisme: hoe gewone mensen in staat zijn tot buitengewoon kwaad. Momenteel is hij directeur van het Hannah Arendt Instituut, het onderzoekscentrum naar diversiteit, stedelijkheid en burgerschap.
‘Al wat ik lees is gelinkt aan de thema’s waar ik me ook professioneel over buig’, zegt Busch. ‘Ik lees dus zelden fictie, dat is mijn taal niet, ik richt me vooral op non-fictie en zoek snel naar de these, naar wat nieuw is. Als ik al een roman lees, zoals De Welwillenden van Jonathan Littell (waarin Max Aue, een hooggeplaatste SS’er, vertelt over zijn rol bij de Endlösung) kan ik me moeilijk overgeven aan het verhaal zelf, omdat ik de bronnen meteen herken en me bij fictieve passages ook telkens afvraag of dit waargebeurd zou kunnen zijn, waarna ik begin te zoeken en te researchen.’
Hitler Jugend
‘Als dertienjarige kreeg ik van mijn grootmoeder een boek cadeau dat alles in gang heeft gezet: De Verschrikkingen van het Nazi-systeem. Ik was sowieso al geïnteresseerd in alles wat met oorlog te maken heeft. Er waren zoveel films waarin de soldaat -en soms de oorlog zelf- werd verheerlijkt, wat indruk maakt op een kind. Dat veranderde toen ik dat boek kreeg, omdat er foto’s in staan van de bevrijding van de kampen. Het zien van die foto’s was een epifanie, het moment waarop alles anders werd. Er is een wereld voor, en een wereld ná het zien van die foto’s. Zelfs als kind voel je aan dat de Holocaust levensbepalend moet geweest zijn voor al wie het meemaakte, maar ook voor al wie er na die cruciale gebeurtenis is gekomen. Plots ontdek je dat de mens onvoorziene destructiviteit in zich draagt.’
‘Ik ben steeds meer beginnen lezen over de Tweede Wereldoorlog en dacht alles vanop een afstand te kunnen analyseren. Ik behoor niet tot een dader- of slachtoffergroep - mijn familie was niet wit, niet zwart, niet Joods - ik dacht alles vanuit wetenschappelijk oogpunt te kunnen bekijken. Maar ik zat toen in een jeugdbeweging, werd er leider, hoofdleider, voelde hoe dat een belangrijk onderdeel van mijn leven werd en herkende bijna de kameraadschap, de verbondenheid zoals bij de Hitler Jugend. Uiteindelijk is de mechaniek en dynamiek hetzelfde. Dat beïnvloedde mijn denkkader. Ik wilde begrijpen hoe zoiets als de Holocaust mogelijk was. Dankzij Hannah Arendt, die er als een van de eersten in slaagde om een koppeling te maken met het kolonialisme, en ons met de blik van Auschwitz naar het verleden te doen kijken, en ook door Jürgen Zimmerer’s boek From Windhoek to Auschwitz, werd steeds duidelijker hoe collectief geweld tot stand komt. Het gaat om dynamieken, om instituties, en niet om het oude idee van het ‘Nazi-monster’, dat zo lang als een soort kwaadaardige James Bond werd neergezet. Zelfs de toeslagenaffaire in Nederland kan je zo bekijken. Dat gaat vanzelfsprekend niet om genocide, maar om regels, luisteren naar je baas, doen wat de computer zegt.’
“Ik wilde begrijpen hoe zoiets als de Holocaust mogelijk was. Dankzij Hannah Arendt werd steeds duidelijker hoe collectief geweld tot stand komt. Het gaat om dynamieken, om instituties, en niet om het idee van het ‘Nazi-monster’.”
Konijnen
‘Ik lees dus veel non-fictie over polarisering en radicalisering. Uiteindelijk is alles met elkaar verweven. Het ene boek verwijst naar het andere en bouwt erop verder.’ Het bureau van Busch is een aaneenschakeling van kasten vol boeken over deze thematiek ‘Alle exemplaren hier vormen één geheel, je kan het éne wetenschappelijk werk niet los zien van het andere. Het is een soort fichebak vol referenties. Vandaar mijn kritiek op Rutger Bregman’s boek De meeste mensen deugen: dat is een aanname, wat ik kan begrijpen, maar hij vindt één methodologische fout in een experiment en gooit het gewoon weg en vergeet zo alle voorgaande onderzoek. Dat is geen wetenschap, dat is gewoon nonsens. Hij gooit niet alleen het kind met het badwater weg, hij sloopt ook meteen het hele huis.'
Gaat het over de Tweede Wereldoorlog, dan mag je nog honderdduizend historici alle archieven laten uitpluizen, dan nog ga je niet tot een alomvattend beeld komen. Er is echt nog een onwaarschijnlijke vracht aan archiefmateriaal dat niet is ontsloten voor het grote publiek. Zo botste ik op een fotoalbum van Himmler, angora heet het, verwijzend naar het angora-konijn. Een album dat de konijnenkweekstations in de concentratiekampen heeft vastgelegd op beeld. Ja, konijnenkweekstations. Die beesten werden gekweekt om met hun langharige vacht sokken en dikke winterjassen te maken voor de Wehrmacht. Die fokprogramma’s liepen parallel met de terreur in de kampen. Na het zien van dat album ben ik op zoek gegaan naar het jaarboek van de Duitse konijnenkwekers in 1941. Ik vind dat en tref een paar ideologisch gekleurde stukken, over de “slechte, verbasterde konijnen” die de Duitsers aantreffen in Polen. “Ongelofelijk wat we daar hebben gevonden”, staat er. “Gelukkig zijn onze broeders van de Waffen-SS begonnen met het opstellen van konijnenkweekbatterijen in de kampen.” Door over die konijnen te lezen, begrijp je hoe de raciale logica totaal verweven was met de samenleving.’
Veiling
Om te deconnecteren lees ik geen romans. Daarvoor trek ik de natuur in. Wat ook helpt is verzamelen. Sinds ik de microbe te pakken kreeg als tiener, ben ik niet alleen beginnen lezen, maar ook beginnen verzamelen. Dat begon met een Mills-granaat uit de Tweede Wereldoorlog, gekocht in een militariawinkel, en is intussen geëvolueerd tot een grote collectie van oude, bijzondere boeken, wandkaarten, fotoalbums, propagandaposters… Verzamelen is tegenwoordig zoveel makkelijker dan vroeger. Ik heb op allerlei veilingplatformen notificaties ingesteld die me meteen laten weten als iets wordt aangeboden waar ik al lang naar op zoek ben. Dat kan een boek zijn uit het Derde Rijk, maar evengoed zijn het filmrolletjes. Zoals deze hier (Busch neemt de rolletjes ter hand): aan het hakenkruisje zie je meteen waarover het gaat. Ik ben heel visueel ingesteld. Je kan hele dikke boeken schrijven over de Holocaust, maar zie je beelden van de kampen, dan is niks nog hetzelfde. Daarom fascineren deze filmrolletjes zo: het éne bevat dia’s van de utopische wereld die de nazi’s voorstonden, met het Arische ras voorop, en het andere bevat beelden van wat de nazi’s ongewenst vonden, zoals dia’s uit het T4-programma (het eugenetisch project van de nazi’s).’
‘Uiteindelijk draait alles om voortschrijdend inzicht. Ik ga deze thematiek niet loslaten. Ik houd van de zijverhalen omdat die alsnog een verrassend nieuw licht kunnen laten schijnen op iets wat schijnbaar algemeen bekend was, of is. Non-fictie dus, daar blijf ik bij, dat is mijn taal.’
REEKS: Leeswereld
‘Lezen is denken met andermans hoofd’, zei Schopenhauer. Maar wat zoeken we in dat andere hoofd? Is het rust, verstrooiing, kennis? Dit is Leeswereld, een interviewreeks van Matthias M.R. Declercq over de rol van lezen, over schoonheid, over taal.
