De leeswereld van Hussein Mahdi Al-Khalidi
'Lezen is denken met andermans hoofd’, zei Schopenhauer. Maar wat zoeken we in dat andere hoofd? Is het rust, verstrooiing, kennis? Dit is Leeswereld, een interviewreeks over de rol van lezen, over schoonheid, over taal. Deze aflevering: Hussein Mahdi Al-Khalidi, theatermaker.
door Matthias M.R. Declercq
‘Dit is het’, zegt Hussein. Hij wijst naar een dik boek in de Arabische taal. Het ligt op de tafel naast een pot dampende thee en een bord met koeken. ‘Dit is een van de belangrijkste boeken uit mijn leven.’ Hij neemt Duizend-en-een-nacht in handen, de wereldberoemde raamvertelling uit het Midden-Oosten, waar eeuwenlang door vele auteurs uit verschillende landen verhalen aan zijn toegevoegd. Intussen zijn ze hun oorsprong al lang overstegen en uitgewaaierd over de hele wereld. ‘De eerste verhalen van Duizend-en-een-nacht zijn opgetekend in Bagdad’, zegt hij. ‘Daar ben ik geboren en woonde ik tot 2015, tot ik wegvluchtte uit Irak.’
Het oerboek dat Duizend-en-een-nacht is, vertelt het verhaal van koning Shariya, die zijn vrouw na de eerste huwelijksnacht wil doden. Om aan de dood te ontsnappen vertelt Sheherazade hem tijdens de eerste nacht een verhaal, zonder het plot prijs te geven. Benieuwd naar het einde spaart Shariya haar van de dood, en laat haar daags nadien verder vertellen, en de dag daarna, en daarna, enzovoort. Na 1001 nachten en evenveel verhalen is het leven van koning Shariya en Sheherazade al danig geëvolueerd dat ze een gezin vormen en kinderen hebben, waarna hij zijn vrouw gratie verleent.
‘Die raamvertelling bevat een groot stuk van de Irakese geschiedenis’, zegt Hussein. ‘Er wordt vaak verwezen naar Perzië en India als het over Duizend-en-een-nacht gaat, maar de basis van het verhaal is Irak, en vooral Bagdad. Veel verhalen zijn doorgedrongen tot de mainstreamcultuur. Nee, Aladdin, Sindbad en Ali Baba zijn geen bedenksels van Disney: het zijn verhalen uit dat boek. Ik heb veel persoonlijke, familiale herinneringen eraan. Als kind, tijdens de ramadan, kwam de hele familie ’s avonds samen om iftar te vieren, de eerste maaltijd na zonsondergang. Altijd had wel iemand het boek bij de hand en las verhalen voor van Sheherazade. Dat boek verbond ons, het liet ons dromen. En dat is wat ik nog altijd probeer te doen, dromen, uit noodzaak.’
Shakespeare
Hussein Mahdi Al-Khalidi is theatermaker bij het Antwerpse kunstlab Madam Fortuna. Een tijd geleden maakte hij Ik ben Hussein. Wie ben jij?, een monoloog over zijn plek in onze maatschappij en zijn toekomst in West-Europa. Een voorstelling waarin de grens tussen de performer die Hussein is en de geschiedenis die hij als mens meedraagt heel flou is, kwetsbaar ook. In de monoloog neemt hij als acteur zijn masker af en toont hij het publiek wie erachter schuilt. ‘Om tot die voorstelling te komen heb ik veel boeken over de grote theatermakers gelezen’, zegt Hussein. ‘Dat zijn vooral de boeken die mijn leeswereld uitmaken, een leeswereld die pas aanving toen ik theater studeerde in Bagdad. Voorheen las ik niet vaak. De keuze voor theater was toen, bijna twintig jaar geleden, een heel radicale keuze.’
‘Mijn land lag in puin na de Golfoorlogen. Eerst was er de oorlog met Iran tot eind jaren tachtig, nadien de oorlog met Kuweit, dan de strijd met de internationale coalitie van de Britten en de Amerikanen, en nog later, in 2003, vielen de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk ons land opnieuw binnen. Al die tijd leed het volk ook onder het regime van Saddam Hussein. Er was geen toekomst meer, voor niemand. Waarom nog wetenschappen studeren of medicijnen als er geen werk is? Veel meer dan een leven als taxichauffeur of verkoper op de markt leek niet haalbaar. Dus hop, theater aan het conservatorium. Ook om mijn legerdienst zo lang mogelijk te kunnen uitstellen en die in te korten, dat geef ik toe, maar de keuze voor theater was gewoon een sprong in het onbekende.’
‘In het Westen wordt vaak gedacht dat mensen in het Midden-Oosten alleen focussen op de eigen cultuur, maar dat is niet zo. Ik heb me in Irak verdiept in het werk van de Russische theatermaker Konstantin Stanislavski, de Roemeens-Franse Eugène Ionesco, de Noor Henrik Ibsen, maar ook in William Shakespeare en Samuel Beckett. Dat wordt vaak vergeten: dat je theater ook echt kan lezen. Veel van die teksten vond ik op grote boekenmarkten in Bagdad. Een netwerk aan bibliotheken zoals hier in België is daar niet, maar op die markten vind je wel allerlei boeken, ook tweedehands, in alle mogelijke talen. Daar vond ik het werk van Agatha Christie. Ach, zolang de verhalen me maar meenamen naar een fictieve wereld, me toelieten te ontsnappen was ik al blij, al moest ik dat na een tijd helaas letterlijk nemen, dat ontsnappen.’
ISIS
‘Jarenlang heb ik als regisseur gewerkt in Bagdad. Ik werkte mee aan documentaires die onderwerpen als ISIS en Al Qaeda durfden te belichten. Dat heeft zich tegen mij gekeerd, na een programma over een man die verkeerdelijk was aanzien voor een terrorist omdat hij dezelfde naam had. De man is zeven dagen lang gemarteld door de politie en verloor uiteindelijk zijn beide handen. Dat verhaal brachten we onder de aandacht, waarna ik werd weggezet als te kritisch voor de regering. De politie pakte me op, isoleerde me drie dagen in de cel, waarna er bij mijn vrijlating een splinterbom onder mijn auto werd geplakt. Gelukkig kwam ik dat tijdig te weten. Vrienden en familie hamerden erop dat mijn leven in gevaar was. Zo ben ik in België beland.’
Hussein neemt er een paar boeken bij. ‘Las ik in Irak vooral theaterteksten, dan lees ik hier in België ook veel romans met een historische achtergrond.’ Hij schuift het onderste boek van stapel naar zich toe: Frankenstein in Bagdad, geschreven door de Irakese schrijver Ahmed Saadawi. ‘Het boek speelt zich af tijdens de burgeroorlog tussen sjiieten en soennieten die is ontstaan na de inval van de Amerikanen. We waren omgeven door moord en doodslag. Overal lagen lijken op straat. Saadawi creëert in het boek een personage dat bestaat uit de lichaamsdelen die op straat liggen. Een soort Frankenstein die wraak zal nemen voor alle doden. Het boek is veellagig: tussen de regels door voel je de angst voor de wraak, de revanche van de komende generaties. Jongeren die streven naar vergelding om wat er met hun familie en cultuur is gebeurd. Saadawi had gelijk. De wraak is er uiteindelijk ook gekomen, helaas. Dat soort boeken, geworteld in de recente geschiedenis, boeit me. Ze verbinden de realiteit met de fictie. Ze tonen je wat kan gebeuren, wat de gevaren zijn, maar evengoed wat de schoonheid is.’
Beckett
‘Lezen houdt me overeind. Het leven is niet altijd even makkelijk. Gelukkig kan ik rekenen op de grote theatermakers. Altijd opnieuw keer ik naar hen terug. Zeker Samuel Beckett. Begin dit jaar wachtte ik op mijn nieuwe, Belgische identiteit. Zes jaar na vertrek uit Irak zou ik mijn moeder terugzien. ‘Ik kom naar je toe, mama’, zei ik aan de telefoon. De dubbele nationaliteit zou een reis vergemakkelijken, ondanks het nog steeds dreigende gevaar voor mij. Een week voor de toekenning van het paspoort is mijn moeder gestorven. Absurd, dat is het leven, absurd. Dan helpt het om Beckett te lezen. Hij legde die absurditeit na de horror van de Tweede Wereldoorlog krachtig bloot. Te weten dat je niet uniek bent. Te weten dat een ander diezelfde pijn heeft gevoeld. Dat jouw problemen niet nieuw zijn in het licht van de geschiedenis, maar toch pijn doen. Wat gaan we doen? Huilen? Nee, aanvaarden en ermee lachen. Veel andere opties heb je niet. Lachen, want het leven is een theaterstuk.’
Deel dit artikel: