De leeswereld van Brigitte Herremans
'Lezen is denken met andermans hoofd’, zei Schopenhauer. Maar wat zoeken we in dat andere hoofd? Is het rust, verstrooiing, kennis? Dit is Leeswereld, een interviewreeks over de rol van lezen, over schoonheid, over taal. Deze aflevering: Brigitte Herremans, Midden-Oostenexperte.
door Matthias M.R. Declercq
Nee, Brigitte Herremans wordt niet vrolijk van wat zich in haar vakgebied afspeelt. Herremans is als experte in het Midden-Oosten verbonden aan de universiteit van Gent, en telkens opnieuw kloppen journalisten bij haar aan, immer om duiding vragend bij het cyclische en steeds rauwere geweld dat de relatie van Israël en Palestina kenmerkt. ‘Om bij te blijven lees ik heel veel’, zegt Herremans, ‘vooral wetenschappelijke artikels over de kwestie, maar ook kranten, tijdschriften, blogs, enz. Dat beschouw ik niet als het echte lezen, eerder als de noodzakelijke opslag van informatie.'
Ondanks de steeds troebelere toekomst van het conflict, schuilt er hoop in de woorden van Herremans. Hoop die ze put uit kunst, wat ook deel uitmaakt van haar vakgebied. Brigitte Herremans doet onderzoek naar de invloed van kunst op de strijd voor rechtvaardigheid in Syrië en Palestina. Hoe groot is het potentieel van boeken om in tijden van groot geweld het onrecht dat bevolkingsgroepen wordt aangedaan zichtbaar te maken?
‘The Beekeeper of Aleppo (van Christy Lefteri) bijvoorbeeld vertelt het verhaal van een Syrische vluchteling die via Griekenland in het Verenigd Koninkrijk terechtkomt. Het gaat om zware, deels waargebeurde feiten, maar als het goed is geschreven, voorzien van context, van een plot, van een zekere ingeniositeit, dan komt dat binnen en kan dat een grote maatschappelijke waarde hebben. Zelf zoek ik niet naar ontspanning in literatuur, maar naar prikkels die me aanzetten de wereld beter te begrijpen. Literatuur beschouwen we vaak als een extraatje, terwijl ik net veel bijleer via boeken. Over de Russische strafkampen weten we veel meer dankzij De Goelag Archipel van Alexander Solzjenitsyn.’
“Zelf zoek ik niet naar ontspanning in literatuur, maar naar prikkels die me aanzetten de wereld beter te begrijpen. Literatuur beschouwen we vaak als een extraatje, terwijl ik net veel bijleer via boeken.”
Terugkeer
Het is een reis naar Israël als veertienjarige, aan de zijde van haar vader, die haar niet ontspande maar veeleer prikkelde, en Brigitte Herremans aanzette althans dat deel van de wereld te begrijpen: het Midden-Oosten. Het was een fascinerende trip voor haar, waarna ze zich later de Arabische wereld ook professioneel eigen maakte. Het zorgt er voor dat haar Leeswereld nog altijd wordt bevolkt door grote namen als de Israëlische auteurs Amos Oz (Een verhaal van liefde en duisternis) en David Grossman (Zie: liefde), maar ook door belangrijke schrijvers uit die regio die weinig aandacht krijgen in het westen. ‘Zoals Chaïm Potok, die via romans inzicht gaf in het Joodse leven en hoe die gemeenschap opnieuw vorm kreeg na de Shoah. Denk ook aan Khaled Khalifa (De dood is een zware klus) en vergeet Naguib Mahfouz (won in 1988 de Nobelprijs voor Literatuur, red.) en Hisham Matar (De terugkeer) niet.’
Matar, een in Amerika geboren zoon van een Libische diplomaat, was nog geen twintig toen zijn vader in Egypte werd ontvoerd en in een Libische gevangenis werd gegooid. Na de val van Khaddafi kon Matar eindelijk terugkeren naar het land van zijn jeugd en beschrijft in De terugkeer de zoektocht naar zijn vader en zijn familie. In 2017 won hij een Pulitzer Prize voor dat memoir.
Vijf gedichten
De moeder van Brigitte Herremans las thuis dikke boeken en stimuleerde haar dochter om te lezen. De boeken van Enid Blyton en Thea Beckman werden snel verruild voor de eerder zware literatuur - althans voor jongeren - als Anna Karenina (van Tolstoj) en Madame Bovary (van Flaubert). ‘Mijn ouders waren gescheiden en op internaat was ik best eenzaam. Boeken lezen die je nog niet begrijpt, dragen dan niet bij aan een beter gemoed. Al deed Thérèse Desqueyroux (van François Mauriac), waarin een vrouw haar man vergiftigt, me wel nadenken over goed en kwaad. Mijn moeder liet me vooral reflecteren over andere mensen, leerde me in te leven in het lot van anderen. Dat had ze wellicht van haar eigen moeder, een Schotse die een grote bibliotheek had en veel klassiekers las, waaronder die van Deepak Chopra over het hindoeïsme.'
“Poëzie kan je als een pelgrim begeleiden in het leven. Een gedicht is soms zo essentieel, zo raak, dat het haast spiritueel wordt.”
'Ik ben mijn beide ouders al verloren. Mijn mama stierf in 2012, papa in 2020. Na hun dood las ik wat boeken over rouw, begon bij Roland Barthes, las Als adem lucht wordt van Paul Kalanithi, Simone de Beauvoir, Maggie Nelson en veel werk van Rebecca Solnit. Door ouder te worden zoek ik meer naar reflectie en bespiegeling. Daar heeft het verdriet om mijn ouders mee te maken. Poëzie speelt daar een belangrijke rol in. Het werk van Anne Carson bijvoorbeeld, dat raakt me diep, net als de gedichten van David Whyte en Mahmoud Darwish. Poëzie kan je als een pelgrim begeleiden in het leven. Een gedicht is soms zo essentieel, zo raak, dat het haast spiritueel wordt. Ik zoek actief naar dichters en beschouw hen als een tegenwicht voor een leven dat vaak gevuld is met verslaggeving en onderzoek naar wat in Gaza gebeurt. Dagelijks lees ik vijf tot tien gedichten. Niet dat ik de dag per se in schoonheid wil afsluiten, maar poëzie overstijgt de waan van de dag. Op de duur wordt duiding geven bij een genocide, hoe hard dat ook klinkt, bijna banaal. Het wordt iets afstompend, te weten dat het conflict heel voorspelbaar blijft. Poëzie maakt me duidelijk dat we in een gedeelde wereld leven. Het bevestigt me in mijn mens zijn.’
Strips
“Als mensen niet veel meer lezen, hoe krijg je ze dan aan het denken?”
De Leeswereld van Brigitte Herremans is veelomvattend. Van kranten, magazines, blogs, academische artikels, tot romans, dichtbundels, maar ook strips en andere graphic novels. ‘Dat is echt pure ontspanning’, zegt Herremans. ‘Het begon natuurlijk met Maus (van Art Spiegelman, over een Joodse vader en zoon die WOII overleven), het werk van Will Eisner (A Contract with God) en zeker ook Palestine van Joe Sacco. Er zijn veel mensen die niet graag romans lezen, dus gebruikte ik bij Broederlijk Delen en Pax Christi, voorafgaand aan begeleide reizen naar Israël en Palestina, vaak strips om mensen onder te dompelen in een cultuur. Jerusalem van Guy Delisle is toegankelijker voor toeristen dan een roman van zeshonderd pagina’s van David Grossman. Graphic novels worden nu veel meer naar waarde geschat dan vroeger, merk ik. Er schuilt veel schoonheid in de tekeningen. De Avonden van Reve heb ik niet gelezen, maar ik heb de strip van Dick Matena wel in huis. Geweldig is dat. En de boeken van Brecht Evens zijn prachtig. We hebben nood aan zo’n boeken. Als mensen niet veel meer lezen, hoe krijg je ze dan aan het denken? De Shoah leeft soms zo weinig op scholen, ook al is de blootstelling groot, dat velen zich niet meer kunnen inbeelden hoe het moet zijn geweest om als muizen opgejaagd te worden. Dus verwijs ik tijdens lezingen onder meer naar strips als Maus en merk ik dat het mensen vaak wel prikkelt. Hopelijk als opstapje naar meer, en indien niet, dan is er toch een zaadje geplant.’
