Kunst als houvast: hoe cultuur de mentale gezondheid van vluchtelingen ondersteunt

Onder het artikel vind je een fotogalerij en alle presentaties van de conferentie.

Twee jaar na de succesvolle vorige editie keerde de internationale Conferentie over Cultuur & Mentale Gezondheid in november 2024 terug. Deze keer focusten organisatoren Dr. Guislain Museum, Iedereen Leest, Solentra en het Red Star Line Museum op de behoeften van vluchtelingen. Centraal stond de vraag: Hoe kunnen kunst en cultuur de mentale gezondheid van vluchtelingen versterken? Curator Bart De Nil (UCL) stelde een programma samen met meer dan 50 sprekers, van internationale organisaties, ngo’s, culturele instellingen en universiteiten. Zij verdiepten zich in een breed scala aan onderwerpen, waaronder kunst en creatieve expressie, boeken, verhalen, theater en muziek als instrumenten om het welzijn en de veerkracht van vluchtelingen te verbeteren.

‘Hoe kunnen we vluchtelingen ondersteunen in hun mentale, fysieke en sociale gezondheid?’, vroeg Sylvie Dhaene (directeur van Iedereen Leest) in haar openingswoord aan de aanwezigen; meer dan 250 professionals uit 24 landen. ‘Hoe kunnen we via culturele praktijken “plekken van zorg” creëren voor vluchtelingen? Hoe kunnen bibliotheken, musea, theaters en andere culturele ruimtes vluchtelingen helpen om veerkrachtiger te worden, hoopvol te blijven en te landen in hun nieuwe omgeving?’ Met een dringende oproep tot actie zette ze de toon voor inspirerende presentaties en discussies.

De kracht van verbeelding

De gerenommeerde auteurs Marit Törnqvist en Sulaiman Addonia openden de conferentie met een keynote over de kracht van verhalen. Marit Törnqvist, een Zweeds-Nederlandse schrijfster en illustratrice, realiseerde zich het belang van kunst na een bezoek aan het vluchtelingencentrum in haar dorp in Zweden. In de tekenworkshop die ze daar gaf, bouwden de kinderen hun vroegere huizen weer op met hun verbeelding. Op een dag bracht ze Törnqvist ook haar boeken mee naar het centrum, maar de bewoners begrepen de taal niet. Slechts één boek met haar illustraties - De rode vogel van Astrid Lindgren - was vertaald in het Arabisch. ‘Het was ongelooflijk’, beschrijft ze. ‘Jong en oud doken op het boek af, ze lazen het hardop voor en wilden het graag hebben, maar ik had maar één exemplaar. Plots werd alles duidelijk: vluchtelingen willen toegang tot onze verhalen, maar dan in hun eigen taal. De vertrouwde woorden gaven hen een thuisgevoel.’

“Een van de jongens in een vluchtelingenkamp vertelde me dat hij dankzij boeken overal kan zijn. Dat lezen overleven is.”

Törnqvist schreef brieven naar haar uitgeverij en de overheid, en dankzij haar initiatief zijn duizenden boeken als welkomstgeschenk uitgedeeld aan kinderen in asielcentra in Zweden en Nederland. ‘In een wereld die steeds vijandiger wordt naar vluchtelingen toe, hebben we tegenreacties nodig, die vluchtelingen tonen dat ze welkom zijn’, concludeerde ze. ‘Dat zag ik ook tijdens een workshop in een Iraans vluchtelingenkamp. Een van de jongens vertelde me dat hij dankzij boeken overal kan zijn. Dat lezen overleven is. Het verschil tussen geen boeken en wel boeken is het verschil tussen wanhoop en hoop.’

Dat is precies het gevoel van Sulaiman Addonia, de Brits-Eritrees-Ethiopische auteur, die zelf zijn thuisland moest ontvluchten. Lezen en schrijven hielpen hem om met uitdagingen om te gaan en troost te vinden in zijn verbeelding. Ondanks de beperkte toegang tot boeken waren er altijd verhalenvertellers in zijn leven. ‘Er was een oude man in een vluchtelingenkamp die verhalen voordroeg’, herinnerde hij zich. ‘Of mijn moeder, die niet kan schrijven of lezen, maar cassettebandjes opnam en die naar mij en mijn broer stuurde. Ik herinner me de emotie in haar stem, de details… Zo kon ik me voorstellen waar ze was. Vele jaren later gebruik ik dezelfde beschrijvende techniek in mijn boeken.’

(Lees verder onder de foto)

“Om van kunst te genieten en boeken te kopen, moest ik mezelf uithongeren. Maar ik had het zo hard nodig omdat het de enige wereld was waar ik thuishoorde. Het was essentieel om mijn mentale druk te verlichten.”

Toen hij en zijn broer Eritrea verlieten voor Soedan, werden boeken verboden vanwege censuur, dus moesten ze die smokkelen. ‘We namen het risico omdat literatuur ons als burgers deed groeien. We voelden ons verbonden met mensen als Agatha Christie, Virginia Woolf, Charles Dickens, die we nooit hadden ontmoet.’ Toen hij als alleenstaande minderjarige in Londen aankwam, werd hij geconfronteerd met verdere uitdagingen om boeken te vinden. Met een budget van 17 pond per week besefte hij dat het recht om te lezen niet universeel was. ‘Om van kunst te genieten en boeken te kopen, moest ik mezelf uithongeren. Maar ik had het zo hard nodig omdat het de enige wereld was waar ik thuishoorde. Het was essentieel om mijn mentale druk te verlichten.’ Daarom oefende hij, bij afwezigheid van boeken, ook om op andere manieren te lezen. ‘Alles om ons heen - de mensen, bomen… - hebben een verhaal. De straat is de meest diverse en toegankelijke bibliotheek. En mensen zijn als boeken.’

LEES OOK: De leewereld van Sulaiman Addonia

Bibliotheek als ontmoetingsplek

Vluchtelingen verliezen vaak de toegang tot culturele praktijken en middelen. Bovendien hebben ze moeite om contact te leggen met mensen in hun nieuwe omgeving. De conferentie belichtte verschillende projecten die die kunst inzetten om de mentale gezondheid van vluchtelingen te versterken. Een belangrijk aspect is de herinterpretatie van bibliotheken als dynamische ontmoetingsplaatsen, waar taalverwerving, informatievoorziening en sociale interactie centraal staan.

Conferentiecurator Bart De Nil (UCL) benadrukte de toenemende investering van bibliotheken in het welzijn van vluchtelingen. Zijn interdisciplinaire onderzoek in het Verenigd Koninkrijk en België peilt naar de bibliotheekteams die erfgoed gerelateerde activiteiten organiseren voor vluchtelingen. Wat zijn de personele implicaties voor medewerkers, wanneer de bib een infrastructuur wordt voor de sociale en creatieve gezondheid van vluchtelingen?

Ook Jamie Johnston, coördinator van Public Libraries for Immigrants and Refugees (PubLIB), onderzocht hoe openbare bibliotheken inspelen op de behoeften van recent gearriveerde vluchtelingen en migranten. In haar onderzoek in drie Zweedse bibliotheken ontdekte ze dat taalprogramma's in bibliotheken de sociale integratie van vluchtelingen bevorderen. Deelnemers leerden niet alleen nieuwe talen, maar leggen ook contact met locals, wat dier vooroordelen vermindert.

Muntpunt in Brussel is zo’n voorbeeld van een openbare bibliotheek die zich inzet voor de integratie van vluchtelingen. Directeur Roel van den Sigtenhorst pleit voor een herdefinitie van de bibliotheek: ‘Een bibliotheek is meer dan een boekenverzameling; het is een platform voor informatie, educatie, begeleiding en menselijke verbindingen. Onze bibliotheek wil er zijn voor vluchtelingen als informatiepunt en ontmoetingsplek.’

Permeke, de centrale bibliotheek van Antwerpen, deelt deze visie. Samen met het Red Star Line Museum en SAAMO Antwerpen creëerde het een 'kruiden- en leestuin' – een ontmoetingsplaats voor diverse groepen. ‘Permeke is gevestigd in de buurt waar mensen in de stad arriveren. Na een paar jaar trekken ze weer verder’, legde Lieve Willekens (Permeke) uit. ‘De bibliotheek staat open voor iedereen, maar dit leidt soms tot problemen zoals drugs, alcohol en agressie. Om deze openbare ruimte veiliger te maken, vooral voor vrouwen, zijn we begonnen met de tuin: een plek van vrouwen, kruiden, welzijn en verhalen.’ Elke donderdag ontmoeten vrouwen met diverse achtergronden elkaar daar en delen ze ervaringen via planten die hen aan hun thuisland doen denken. De bibliotheek voelt zo als een tweede thuis, vertelt een van de dames, Zoukha, op de conferentie: ‘Ik vind het geweldig dat dit project niet top-down is. Wij, de vrouwen, nemen de beslissingen. Elke vrouw koos een plant die verbonden is aan haar persoonlijke verhaal en samen maken we thee met de kruiden.’

(lees verder onder de foto)

Samen Lezen in het museum

Bibliotheken, musea en andere culturele instellingen spelen een cruciale rol om de verbinding van en dialoog met vluchtelingen te bevorderen. Het Red Star Line Museum in Antwerpen, dat het verhaal vertelt van de emigranten die een eeuw geleden per boot van Europa naar Amerika reisden, wil zo'n open ruimte zijn voor vluchtelingen. Een van de initiatieven is ‘Samen Lezen' voor cursisten Nederlands. Conferentiespreker Ilona Plichart begeleidt deze sessies, waarin ze een (vereenvoudigde) brief uit de museumcollectie voorleest. De deelnemers volgen mee met de geprinte tekst, waarna een gesprek over het verhaal volgt.

De verhalen van mensen die Europa verlieten voor de Verenigde Staten lijken erg op de huidige ervaringen van vluchtelingen, merkte Plichart op. ‘Ik herinner me een groep Iraanse vrouwen die hun eigen ervaringen deelden over het gemis van hun echtgenoten. De emoties zijn dezelfde als een eeuw geleden. Je draagt deze emoties als groep en verbindt door de uitwisseling van verhalen.’ Hoewel taalverwerving belangrijk is, creëert Samen Lezen in de eerste plaats een veilige omgeving voor sociale en culturele uitwisseling. Plichart: ‘Het museum is een open ruimte voor ontmoeting, verbinding en schoonheid. Door deel te nemen aan Samen Lezen groeien vluchtelingen en migranten niet alleen taalkundig, maar op alle vlakken.’

“Ik herinner me een groep Iraanse vrouwen die hun eigen ervaringen deelden over het gemis van hun echtgenoten. De emoties zijn dezelfde als een eeuw geleden. Je draagt deze emoties als groep en verbindt door de uitwisseling van verhalen.”

Bewijsmateriaal

De conferentie Cultuur & Mentale Gezondheid toonde talrijke projecten die kunst inzetten om het welzijn van vluchtelingen te bevorderen. Deze aanpak is stevig verankerd in wetenschappelijk onderzoek. Een rapport uit 2022 van de EU en de WHO onderstreepte de cruciale rol van kunst en cultuur om de mentale gezondheid van vluchtelingen te versterken. Dit rapport presenteerde overtuigend bewijs van de positieve bijdrage van vluchtelingen aan de samenleving. Door hun fysieke en mentale welzijn te bevorderen, wordt dit potentieel nog verder ontplooid. Culturele activiteiten hebben daarbij een positieve impact op zowel vluchtelingen als de gastgemeenschap door sociale cohesie te versterken.

“Investeren in de kunstsector is investeren in de mentale, fysieke en sociale gezondheid van vluchtelingen.”

Nils Fietje, coördinator van dit baanbrekende WHO-rapport over kunst- en gezondheidsinterventies, gaf een keynote op de conferentie. Daarin pleitte hij voor meer steun voor culturele initiatieven voor vluchtelingen. ‘Investeren in de kunstsector is investeren in de mentale, fysieke en sociale gezondheid van vluchtelingen. Door deze projecten te steunen, bouwen we aan een meer compassievolle en inclusieve wereld.’

Ter afsluiting benadrukte Bart Marius, artistiek directeur van het Dr. Guislain Museum, de kracht van verhalen als essentiële ankers. Ze verbinden persoonlijke ervaringen met de wereld om ons heen. ‘De conferentie toonde overtuigend aan hoe belangrijk het is om te luisteren, te vertragen, te kijken, en vooral op alle mogelijke manieren zorg te dragen’, aldus Marius. Kunst en cultuur zijn geen luxe, maar essentiële instrumenten om vluchtelingen te ondersteunen in hun herstel en integratie.

Herbeleef de conferentie

Foto's: © Simon Bequoye & Iedereen Leest
Onder de galerij vind je de presentaties

Kunst als houvast: hoe cultuur de mentale gezondheid van vluchtelingen ondersteunt

door Maya Toebat
-> Read the English version of this article

De kracht van verbeelding

LEES OOK: De leewereld van Sulaiman Addonia

Bibliotheek als ontmoetingsplek

Samen Lezen in het museum

Bewijsmateriaal

Herbeleef de conferentie

Presentaties

Kunst als houvast: hoe cultuur de mentale gezondheid van vluchtelingen ondersteunt

door Maya Toebat -> Read the English version of this article

De kracht van verbeelding

LEES OOK: De leewereld van Sulaiman Addonia

Bibliotheek als ontmoetingsplek

Samen Lezen in het museum

Bewijsmateriaal

Herbeleef de conferentie

Presentaties

door Maya Toebat
-> Read the English version of this article