Praktijk in de kijker: de gevangenisbib als venster op de wereld
Wist je dat de meeste gevangenissen een eigen bibliotheek hebben, waar de gedetineerden in gedachten even buiten de muren kunnen treden? Waar het boek een loopplank is die een kuil overspant, hen op weg zet naar een andere, betere wereld? Matthias M.R. Declercq ging op bezoek in de gevangenis van Gent, om te zien hoe dat in zijn werk gaat.
door Matthias M.R. Declercq
‘Drugshandel, laat ik dat trefwoord eens ingeven.’ Middenin de bibliotheek van de Gentse gevangenis staat een computer. Een veertiger raadpleegt het aanbod boeken over cocaïne. ‘Geen zorgen, ik maak geen plannen voor later’, lacht hij. ‘Ik hoop gewoon meer te weten te komen over het wereldje waarin ik zelf meedraaide. Van waar komt de cocaïne? Hoe zit dat handelssysteem in elkaar? En op welke manier treedt justitie ertegen op?’ De man is omgeven door andere gedetineerden die door de boekenrijen schrijden, het hoofd licht gekanteld om de ruggen te overzien. Iemand draagt een truitje van de rode duivels. ‘Hazard’ staat op de rug gedrukt. Alle bezoekers behoren tot dezelfde vleugel en schreven zich in voor het bib-bezoek. Isaac passeert. Ook hij zit zijn tijd uit. Isaac kent de bibliotheek als zijn broekzak en wijst zijn collega de juiste boekenrij aan: ‘Drugs? Staat bij non-fictie, middelste gang.’ ‘Merci moatje.’
‘Ik heb vierhonderd boeken gelezen in drie jaar’, vertelt Isaac. Hij lacht. ‘Ik ben zelfs beginnen ultralopen dankzij het lezen.’ Veel boeken zijn hem bijgebleven: The Hitchhiker's Guide to the Galaxy van Douglas Adams, Illusies voor gevorderden van Maarten Boudry, Een dans met draken van George R.R. Martin, maar het is De geboren renner van Christopher McDougall die misschien wel het meeste indruk maakte. Isaac: ‘Op penitentiair verlof liep ik onlangs nog zestig kilometer op twee dagen.’
Grenzeloos
De bibliotheek in de Gentse gevangenis is geen gaffel boekenrek met aftandse romans, maar is ondanks de relatief bescheiden omvang rijk gestoffeerd. Dat is mede de verdienste van Lies Vermeulen, de bib-consulente namens de stad Gent. ‘Gedetineerden kunnen hier boeken opvragen van De Krook (de stadsbibliotheek)’, zegt Lies. ‘Wekelijks rijdt een busje van de Krook naar de gevangenis, met alle opgevraagde boeken. Het aanbod is binnen de gevangenismuren dus even groot als voor ieder ander mens buiten die muren. Alles is toegelaten. Of toch bijna alles. Alleen boeken over wapens komen er niet in, en ook verhalen over rechtszaken van gedetineerden die hier verblijven vind je hier niet. Verder proberen we zo weinig mogelijk grenzen op te werpen.’
Gedetineerden kunnen één keer per week naar de bib. Ze moeten zich inschrijven met een ‘rapportbriefje’, een klein formuliertje dat geldt als communicatie tussen de gedetineerden en alle mogelijke dienstverleningen in de gevangenis. De bib zelf wordt niet alleen gerund door Lies. Ze krijgt hulp van drie fatiks. Een fatik is een gevangene met een ondersteunende functie voor het personeel. Dat gaat van het rondbrengen van de maaltijden, tot het poetsen van de gangen, het organiseren van sportactiviteiten en dus ook tot het bestieren van de bibliotheek. De bib-fatiks moeten het Nederlands beheersen en met een computer overweg kunnen. Ze staan ook onder toezicht van het bewakingspersoneel in de bib, die de bezoeken begeleidt en een oogje in het zeil houdt.
In de gevangenis wordt ook samen gelezen: dan praten gedetineerden samen met lezers uit de vrije samenleving over boeken. Verder vinden in de bib lessen leesplezier plaats, vinden ouders in detentie er jeugdboeken, die ze bij bezoek voorlezen aan hun kinderen, en kwam naar aanleiding van de Wereld Autisme Dag de autismecoach van de gevangenis naar de bib om de gedetineerden via een quiz meer uitleg tegen over wat autismespectrumstoornis (ASS) is. De bib is dus een belangrijk knooppunt in de gevangenis. Het is een van de weinige plekken waar gedetineerden elkaar op een rustige manier ontmoeten, waar niet wordt geroepen, waar ze vrij kunnen kiezen uit zovele boeken die hen misschien in de eigen cel dezelfde rust bieden die ze ervaren in de bib.
Lucebert tot National Geographic
In se heb je de doorstroom De Krook ook niet nodig, want de gevangenisbib biedt al een veelzijdig aanbod. Van romans van Lize Spit en Haruki Murakami, of non-fictiewerk van Rutger Bregman, tot dichtbundels van Lucebert en De Coninck, woordenboeken Zweeds, Noors, Tsjechisch, Arabisch, Turks, etc, leerboeken Portugees, religieuze werken als de Bijbel en de Koran, strips van Kiekeboe, de tijdschriften van National Geographic, bladmuziek om bij de gitaar te ontlenen, en graphic novels en kranten: er zit een klein raam in iedere cel, maar de gevangenisbib is een venster op de wereld.
“De meeste gedetineerden komen voor de eerste keer in hun leven naar een bibliotheek. Ik hoop dat het een fijne ervaring oplevert, die hen misschien aanzet later ook naar de bib te gaan.”
‘Voor het merendeel van de gedetineerden is het een primeur’, zegt Lies. ‘Ze komen voor de eerste keer in hun leven naar een bibliotheek. Dat is echt heel bijzonder. Ik hoop dat het een fijne ervaring oplevert, die hen misschien aanzet om later ook naar de bib te gaan. Hier worden de meest uiteenlopende boeken gelezen: van een autogids om een afbeelding van hun eigen auto te bekijken, tot religieuze boeken die troost bieden, tot strips, tot woordenboeken om te kunnen communiceren met anderstalige celgenoten, tot educatieve boeken over boekhouden... Evengoed lezen gedetineerden de krant om te zien of er over hun feiten wordt bericht, lezen ze reisgidsen over hun thuisland of lezen ze Omringd door psychopaten: hoe herken ik de manipulator in mijn omgeving.’ (lacht)
Prison Break
Het literaire en educatieve aanbod ten spijt, is de DVD-sectie samen met de CD's het populairst onder gevangenen. The Wire, de Amerikaanse misdaadreeks die zo’n twintig jaar geleden de schemerzijde van grootstad Baltimore belichtte, is het vaakst ontleende item van de bib. Alle crimi doet het goed: van The Godfather tot Narcos en welja, Prison Break. Samen met oude en nieuwe Franse rapmuziek als die van La Haine, Jul en Niska. ‘Maar De meeste mensen deugen van Rutger Bregman is toch ook al veertien keer ontleend’, zegt Lies. ‘Gedetineerden die wat korter geschoold zijn grijpen makkelijk naar young adult-verhalen. En zelfs Ik heb je lief, de dichtbundel van Toon Hermans, wordt vaak ontleend om citaten over te nemen op kaartjes of in brieven.’
‘De gedetineerden zijn voor mij gewoon ontleners van boeken’, vervolgt Lies. ‘En voor hen ben ik geen bewaker of sociaal werker, maar gewoon iemand die in de bib werkt. Dat is een dankbare en plezante rol in de gevangenis. Het is ook fijn om zien als fatiks hun draai vinden in de bib, om hen te zien groeien in hun rol. Als ze bij het vertrek uit de gevangenis zeggen dat ze het jammer vonden als ze na het werk terug naar hun cel moesten, en dat ze later misschien ook in een bib willen werken, dan geeft me dat een boost. Maar de bib zit sinds enkele maanden ook in woelig water, door de vele operationele uitdagingen die mijn aandacht vragen. Het loopt niet altijd zo vlot als ik beschrijf.’
Een cipier laat weten dat er nog een paar minuten resten vooraleer iedereen terug naar zijn cel moet. Bij de houten bakken met strips staat een groepje jonge kerels. Ze lachen naar de fotograaf en maken stiekem duidelijk dat hun vriend graag Rode Oortjes leest. Hij kan er om lachen: ‘Tja, je moet iéts hé.' Ook aan de computer is de keuze gemaakt. ‘Het wordt Drugs. van Teun Voeten. De ondertitel lijkt me antwoorden te zullen bieden: Antwerpen in de greep van Nederlandse syndicaten. Hij kiest nog twee andere boeken: een stripverhaal over De Bende Haemers en een thriller van Jan Van der Cruysse, de ex-woordvoerder van Brussels Airlines die thrillers schrijft: ‘Een beetje spanning, ik kan het goed gebruiken.’
Deze reportage kwam tot stand met dank aan de Rode Antraciet. Deze vzw brengt een aanbod van cultuur en sport in Vlaamse en Brusselse gevangenissen. De Rode Antraciet wil zo verbinding maken tussen gedetineerden binnen de gevangenismuren en de samenleving. Iedereen Leest onderstreept op haar beurt het belang van een permanente toegang tot boeken en het lezen in detentie.
Lees ook
Deel dit artikel: